تمامی حوضه های آبریز ایران به ماهی قرمز آلوده شده اند / ماهی قرمز، ماهی زردپر بومی ایران را به شدت کاهش داده / در تالاب انزلی، حدود 60 درصد از کل صید مربوط به ماهی قرمز است + فیلم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آرش جولاده رودبار، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان و فعال حوزه محیط زیست در گفت و گو با رکنا گفت: ماهی قرمز گونه‌ای بومی آسیای شرقی است که در حوضه‌های رودخانه آمور تا شی‌جیانگ در کشور چین زندگی می‌کند. برخلاف تصور برخی، این ماهی بومی ایران نبوده و ریشه‌ی آن به چین بازمی‌گردد. بیش از ۱۰۰۰ سال پیش، ماهی قرمز در چین اهلی شد و در قرن ۱۶ میلادی به ژاپن معرفی گردید. سپس در سال ۱۶۱۱ به پرتغال، ۱۶۹۱ به انگلستان و ۱۷۵۵ به فرانسه راه یافت و به‌تدریج در اروپا گسترش یافت. بر اساس منابع موجود، این ماهی احتمالاً برای نخستین بار در دهه ۱۹۳۰ میلادی (حوالی۱۳10 شمسی) از چین به ایران وارد شده است.

اگر ماهی قرمز گونه‌ای غیربومی و وارداتی از چین است، پس منشأ مجسمه‌ی ماهی طلایی هخامنشی چیست؟

وی در ادامه تاکید کرد: با دقت در این مجسمه می‌توان دریافت که شکل آن شباهتی به ماهی قرمز ندارد. در واقع، این مجسمه به احتمال زیاد از روی ماهی زردپر ساخته شده است. ماهی‌ای که در حوضه‌های جیحون و سیحون، یعنی محل کشف این اثر، زندگی می‌کرده و امروزه نیز در این مناطق یافت می‌شود. با توجه به اینکه زردپر به ابعاد بزرگی می‌رسد و در صیادی نقش مهمی داشته، احتمالاً در دوران باستان مورد توجه بوده و از این رو تصویر یا پیکره‌ی آن در بسیاری از آثار تاریخی دیده می‌شود.

مجسمه ماهی (بالا) از گنجینه آمودریا و ماهی زردپر(پایین)

اگر ماهی قرمز بومی ایران نیست، پس چگونه به هفت‌سین راه یافته است؟

این پژوهشگر تاکید کرد: دو فرضیه‌ی اصلی در این مورد مطرح شده‌اند: ۱- ارتباط با نام عربی "سمک" : سفره‌ی هفت‌سین معمولاً شامل هفت عنصر با حرف "س" است. اما ماهی قرمز با "س" آغاز نمی‌شود، لذا برخی معتقدند که این ماهی به دلیل نام عربی‌اش "سمک" که با حرف "س" آغاز می‌شود، در گذشته به سفره‌ی هفت‌سین ایرانی راه یافته است. ۲- تأثیر فرهنگ چینی: ممکن است حضور ماهی قرمز در هفت‌سین، برداشتی از رسم سال نوی چینی نیز باشد، جایی که مردم در گذشته ماهی قرمز را به‌عنوان نمادی از خوش‌شانسی و بازگشت به طبیعت رها می‌کردند. این سنت در چین نیز امروزه به دلیل مخاطرات محیط زیستی کمتر رایج است.

چندگونه ماهی قرمز در کشور داریم؟

او همچنین افزود: اگرچه اخیرا ماهی کوی نیز در برخی مناطق مشاهده شده است؛ اما معمولا در کشور ما سه گونه مختلف به‌عنوان ماهی قرمز () شناخته می‌شوند:

۱-ماهی قرمز (C. auratus) که معمولاً به رنگ قرمز یا نارنجی دیده می‌شود و هر سال در حوالی نوروز در سراسر کشور توزیع می‌شود.

۲-کاراس معمولی (C. gibelio) که اغلب به رنگ خاکستری، نقره‌ای یا قهوه‌ای است. این گونه به‌طور گسترده توسط سازمان شیلات به بسیاری از منابع آبی ایران معرفی شده و همچنان در حال گسترش است.

۳-کاراس نقره‌ای (C. langsdorfii) که بیشتر به رنگ نقره‌ای مشاهده می‌شود و به‌صورت نادر در برخی جمعیت‌های ماهیان زینتی دیده می‌شود.

آرش جولاده رودبار در ادامه افزود: شاید عجیب به نظر برسد، اما شناسایی دقیق گونه‌های منتسب به ماهی قرمز در سطح گونه‌ای، حتی برای ماهی‌شناسان خبره، تقریباً غیرممکن است. دلیل این امر آن است که هیچ ویژگی ریخت‌شناسی یا ژنتیکی مشخصی برای تفکیک گونه‌های خالص این گروه وجود ندارد. در واقع، هنوز مشخص نیست که آیا جمعیت‌های خالصی از این ماهی در خاورمیانه یا ایران وجود دارند یا خیر. نکته جالب دیگر این است که ماهی قرمز در مواجهه با محیط طبیعی یا شرایط استرس‌زا ممکن است رنگ نارنجی و قرمز خود را از دست داده و به رنگ‌های تیره تغییر یابد. به همین دلیل، جمعیت‌های این ماهی در منابع آبی طبیعی اغلب هیچ شباهتی به ماهی قرمز در تصور عامه مردم ندارند. این تغییرات رنگی و فقدان معیارهای دقیق برای شناسایی، چالش‌های بزرگی را در پایش و مدیریت این گونه در طبیعت ایجاد می‌کند.

چرا و چگونه ماهی قرمز / کاراس در تمامی منابع آبی ایران پراکنده شد؟

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان و فعال حوزه محیط زیست در ادامه تاکید کرد: در حال حاضر، تمامی حوضه‌های آبریز ایران به ماهی کاراس و ماهی قرمز آلوده شده‌اند. سازمان شیلات و مراسم عید نوروز نقش اصلی را در این گسترش ایفا کرده‌اند. علاوه بر این، سیستم تولیدمثلی ویژه این ماهیان نیز به موفقیت آنها در این گستره وسیع کمک کرده است. هر سه گونه ماهی قرمز، کاراس معمولی و کاراس نقره‌ای دیپلوئید هستند و معمولاً از طریق تولیدمثل جنسی تکثیر می‌شوند؛ به این معنا که گامت‌های نر و ماده هاپلوئید با یکدیگر ترکیب شده و فرزند دیپلوئید ایجاد می‌کنند. در ماهی قرمز، این تنها روش تولیدمثل است، بنابراین حضور یک ماهی نر و یک ماهی ماده برای تکثیر ضروری است. اما کاراس معمولی و کاراس نقره‌ای، علاوه بر تولیدمثل جنسی، قادر به تکثیر از طریق ماده‌زایی (ژینوژنز) نیز هستند.

نقاط ثبت ماهی قرمز/کاراس در آبهای داخلی ایران

وی در ادامه گفت: در این روش، برخلاف تولیدمثل جنسی، جنس نر هیچ نقشی در انتقال ژن ندارد. به زبان ساده، اسپرم (حتی از گونه‌ای دیگر!) فقط تخمک تریپلوئید را تحریک کرده و باعث رشد آن می‌شود، اما هیچ ماده ژنتیکی از اسپرم وارد تخمک نمی‌شود. در نتیجه، فرزندان دقیقاً مشابه مادر خواهند بود و همگی ماده و تریپلوئید هستند. این روش تولیدمثلی می‌تواند منجر به افزایش جمعیت انفجاری شود، به‌طوری که در مدت کوتاهی هزاران فرزند کاملاً مشابه مادر در یک زیستگاه ظاهر شوند! در نقشه شما نقاط ثبت ماهی قرمز در آبهای داخلی ایران را می بینید البته این صرفا یک مجموعه داده شخصی مختص چند محقق است در صورتی که میزان واقعی پراکنش این گونه به مراتب بیشتر از این بوده و به دلیل عدم نظارت در آینده نیز به مراتب بیشتر خواهد شد.

چرا نباید ماهی قرمز خریداری کنیم؟

آرش جولاده رودبار همچنین افزود: خرید و نگهداری ماهی قرمز در ایام نوروز مشکلات جدی زیست‌محیطی و اخلاقی به صورت مستقیم و غیرمستقیم همراه دارد. برخی از مهم‌ترین دلایل پرهیز از خرید این ماهی عبارت‌اند از: حیوان‌آزاری. ایران حدود ۳۰ میلیون خانوار دارد و اگر فقط نیمی از آن‌ها ۱ یا ۲ ماهی قرمز بخرند، می‌توان تخمین زد که بین ۳۰ تا ۶۰ میلیون ماهی برای نوروز خریداری می‌شود. در یک برآورد انجام‌شده در دهه ۸۰ شمسی، تخمین زده شد که سالانه حدود ۲۰ میلیون ماهی قرمز در تنگ‌های خانگی نگهداری می‌شوند. علاوه بر این حدود ۵ میلیون ماهی پیش از رسیدن به خانه، در مسیر انتقال از فروشگاه تلف شدند. پس از تعطیلات نوروز نیز، بسیاری از ماهی‌ها به دلیل عدم فروش، همچنان در مغازه‌ها باقی می‌مانند. در این شرایط، فروشندگان و دلالان ماهی‌ها را به‌صورت دست‌جمعی معدوم می‌کنند.

قرار دادن ماهی قرمز در یخچال مصداق بارز حیوان آزاری است

او همچنین تاکید کرد: همچنین ماهی قرمز برای زندگی سالم نیاز به فضای زیاد، آب تمیز و تغذیه مناسب دارد، اما در تنگ‌های کوچک اکسیژن کافی وجود ندارد و ماهی دچار استرس شدید، بیماری و مرگ زودرس می‌شود. متاسفانه برخی پیشنهاد می دهند برای طول عمر بیشتر این ماهی آن را در یخچال قرار دهید که مصداق بارز حیوان آزاریست. ماهی موجودی خونسرد است یعنی دمای بدنش با دمای محیط اطراف تنظیم می شود. بهترین دمای زیست ماهی قرمز حدود 25-20 درجه سانتیگراد است، وقتی این ماهی را در یخچال می گذارید با دمای حدود 4 درجه سانتیگراد قرار داده می شود سرعت سوخت و ساز بدن این ماهی را به شدت پایین و در حد توقف پایین می آید، به عبارتی برای زنده نگه داشتن برای مدتی بیشتر این ماهی، آن را به کما می بریم! حتی برخی مواقع دیده شده شخص فراموش کرده و این ماهی در فضای یخچال و فریزر یخ زده است!

آرش جولاده رودبار همچنین گفت: تهدید برای گونه‌های بومی از دیگر مشکلاتی است که این مهم به وجود می آورد. ماهی قرمز به عنوان یک گونه‌ی غیربومی و مهاجم می‌تواند در اکوسیستم‌های آبی با گونه‌های بومی رقابت کند. این ماهی به دلیل ویژگی‌های خاص خود، مانند سرعت رشد بالا و مصرف زیاد غذا، قادر است منابع غذایی ماهیان بومی را کاهش دهد. در برخی مناطق، ماهی قرمز حتی می‌تواند با ماهیان بومی بر سر زیستگاه‌ها و منابع تغذیه‌ای رقابت کرده و باعث کاهش جمعیت گونه‌های بومی شود. همانطور که در تصویر مشاهده می‌شود، در یکی از چشمه‌های حوضه اصفهان، یک ماهی سیاه بومی توسط حدود ۱۰ ماهی قرمز محاصره شده است.

وی با اشاره به اینکه آسیب به اکوسیستم‌های آبی یکی دیگر از مشکلاتی است که به واسطه رهاسازی ماهی قرمز در آب های ایران به وجود می آورد، گفت: ماهی قرمز توانایی تغییر اکوسیستم‌های آبی را دارد. این ماهی‌ها با مصرف زیاد غذا و تولید فضولات می‌توانند کیفیت آب را کاهش دهند و سطح اکسیژن را پایین بیاورند. علاوه بر این، این ماهی‌ها می‌توانند تعادل اکولوژیکی را بر هم بزنند. در دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، ماهی‌های قرمز قادرند باعث رشد بیش از حد برخی گیاهان یا جلبک‌ها شوند که این امر خود منجر به مشکلاتی همچون کاهش تنوع زیستی و تهدید برای بقای سایر گونه‌ها می‌شود. در تصور زیر که به فاصله چند سال از چشمه حوض ماهی اصفهان گرفته شده دقت کنید. کیفیت آب به شدت کاهش پیدا کرده، تجمع لجن در بستر افزایش شدید یافته، ماهیان بومی از بین رفته اند و جمعیت ماهیان قرمز به حد انفجار رسیده است!

آرش جولاده رودبار در ادامه تاکید کرد: انتشار بیماری‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد. ماهی قرمز می‌تواند ناقل بسیاری از بیماری‌ها و انگل‌ها باشد و آنها را به ماهیان بومی منتقل کند. در حالی که این ماهی نسبت به بسیاری از عوامل بیماری‌زا مقاوم است و حتی در صورت ابتلا می‌تواند به زندگی خود ادامه دهد، ماهیان بومی اغلب چنین مقاومتی ندارند و ممکن است تلف شوند. انتقال این عوامل بیماری‌زا می‌تواند به کاهش جمعیت ماهیان بومی و تهدید سلامت اکوسیستم‌های آبی منجر شود. در برخی موارد، این بیماری‌ها حتی قابلیت سرایت به انسان‌ها را نیز دارند.

ماهیان قرمز آلوده صید شده از منابع آبی طبیعی ایران

این فعال حوزه محیط زیست گفت: ایجاد دورگه با ماهیان بومی و اقتصادی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. نکته نگران کننده این است که گروه ماهیان قرمز با کپور معمولی (Cyprinus carpio) ایجاد دورگه کرده و باعث آلودگی ژنتیکی می شوند. این دورگه‌ها بارور هستند و می‌توانند جمعیت‌هایی مستقل از والدین خود تشکیل دهند. چنین جمعیت‌های دورگه تاکنون از اروپا گزارش شده‌اند، اما هنوز در ایران شناسایی نشده‌اند.

نمونه دورگه ایجاد شده بین ماهی قرمز و کپورمعمولی

او در ادامه گفت: کاهش میزان صید و صیادی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر گونه ماهی غالب اندک تالاب های ایران ماهی قرمز است. به عنوان مثال در تالاب انزلی، حدود 60 درصد از کل صید مربوط به این ماهی است! حضور ماهی قرمز در تالاب انزلی باعث کاهش جمعیت ماهیان بومی و ارزشمند شیلاتی شده است. همچنین این وضعیت در بسیاری از سدهای ایران نیز مشاهده می شود. به عنوان مثال سد سلیمات تنگه شهر ساری، مامن زردپر بومی بود که با اندازه های بزرگ رسیده و بازار پسندی بالا داشت، اما در حال حاضر دریاچه این سد مملو از ماهی قرمز/کاراس است و جمعیت زردپر بومی بسیار نادر گشته است. این وضعیت در مورد اغلب سدهای دیگر ایران نیز صدق می کند. 

ضررهای غیرمستقیم خرید ماهی قرمز

با رونق گرفتن خرید و فروش ماهی قرمز در ایام سال نو و عید نوروز، بازار تجارت دیگر حیوانات وحشی نیز داغ می‌شود. گونه‌هایی مانند سمندر، مار، لاک‌پشت، خرچنگ، و بسیاری از ماهیان آکواریومی دیگر در این دوره به‌شدت مورد تقاضا قرار می‌گیرند. این روند نه‌تنها حیات این گونه‌ها را به‌طور مستقیم تهدید می‌کند، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی گسترده‌ای نیز به همراه دارد. یکی از مهم‌ترین تهدیدها، افزایش خطر جابه‌جایی و معرفی این گونه‌ها به زیستگاه‌های جدید است. در بسیاری از موارد، افرادی که این حیوانات را برای مدت کوتاهی نگهداری می‌کنند، پس از پایان تعطیلات آن‌ها را در طبیعت رها می‌سازند. این اقدام می‌تواند باعث به خطر افتادن گونه‌های بومی شود، چراکه برخی از این موجودات ممکن است در محیط جدید به‌عنوان گونه‌ای مهاجم بالقوه عمل کرده و تعادل اکولوژیکی منطقه را مختل کنند. علاوه بر این، تجارت گسترده حیوانات وحشی در این بازه زمانی، فشار مضاعفی بر جمعیت‌های وحشی وارد می‌کند. گونه‌هایی مانند سمندر لرستانی، که از گونه‌های در معرض خطر انقراض است، به‌دلیل صید بی‌رویه و تجارت غیرقانونی به‌شدت آسیب می‌بیند. همچنین، امکان انتقال بیماری‌ها و انگل‌های جدید به اکوسیستم‌های طبیعی افزایش می‌یابد که این خود تهدیدی جدی برای تنوع زیستی محسوب می‌شود.

فروش بچه لاکپشت رنگ شده غیربومی

ماهی کوی معرفی شده به چشمه سبزپوشان هرمزگان در میان گونه های بومی و بومزاد این چشمه

وی با اشاره چشمه‌های از مهم‌ترین زیستگاه‌های ماهیان آب شیرین ایران به‌شمار می‌روند و اغلب محل زندگی گونه‌های بومی و بومزاد هستند. به دلیل پایداری دمایی این چشمه‌ها، آن‌ها محیطی ایده‌آل برای برخی گونه‌های غیربومی، از جمله ماهی قرمز و بسیاری از ماهیان آکواریومی، محسوب می‌شوند. متأسفانه، پس از پایان تعطیلات سال نو، بسیاری از افراد که توانایی یا تمایل به نگهداری از ماهیان عید خود را ندارند، به‌جای معدوم‌سازی، آن‌ها را در طبیعت رها می‌کنند. اغلب چشمه‌ها به دلیل دسترسی آسان، یکی از نخستین گزینه‌ها برای این رهاسازی‌های ناآگاهانه هستند. این اقدام در بسیاری از موارد آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اکوسیستم‌های آبی کشور وارد کرده است. نمونه‌های بارز این تأثیرات مخرب را می‌توان در چشمه گلابی هرمزگان و چشمه سلیمانه کاشان مشاهده کرد، جایی که رهاسازی ماهی قرمز و سیکلید زندانی منجر به کاهش شدید جمعیت ماهیان بومی و بومزاد شده است. این موارد نشان می‌دهد که بی‌توجهی به پیامدهای زیست‌محیطی این‌گونه اقدامات می‌تواند تنوع زیستی را به‌شدت تهدید کند.

رهاسازی ماهی کوی در سراب چشمه سلیمانه کاشان

این پژوهشگر در پایان گفت: در حالی که بسیاری از گونه‌های بومی ایران برای عموم مردم ناشناخته مانده‌اند، برای یک گونه غیربومی مانند ماهی قرمز، حتی تمبر یادبود نیز چاپ شده است. این مسئله نشان‌دهنده نبود توجه کافی به گونه‌های بومی و ارزش‌های اکولوژیکی آنها در فرهنگ عمومی و سیاست‌های محیط‌زیستی کشور است.