علت اصلی بحران کم آبی زاینده رود چیست ؟ / بررسی نقش مدیریت آبی و سهم صنایع و کشاورزی

بحران آب و کم آبی در کشور مساله امروز و دیروز نیست. برخی کارشناسان بحران آب کشور را به بخش توسعه شهری و صنایع ارتباط می دهند. این کارشناسان معتقدند دولت ها با فشار بر بخش کشاورزی حق آبه آنها را گرفته و به مصرف شهری و صنایعی مانند فولاد اختصاص داده اند. برخی نیز بخش کشاورزی و توسعه غیرعلمی در این بخش را مشکل اساسی بحران آب دانسته و معتقدند ایران یک کشور خشک و کم آب است و نباید بخش کشاورزی را بدون برنامه ریزی و مطالعه توسعه داد. این کارشناسان معتقدند از آنجا که 90 درصد از آب کشور صرف کشاورزی می شود، پرداختن به مصرف صنعتی و شرب، دادن آدرس غلط است. در شرایطی که 90 درصد آب را صرف 8 درصد تولید ناخالص داخلی می‌ کنیم، یعنی باز طراحی اساسی در اقتصاد ملی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

به گزارش اقتصادی رکنا، اصفهان در چند هفته اخیر به دلیل کم آبی صحنه اعتراضات کشاورزان شده است. زاینده رودی که روزی پر از آب بود، اکنون بستر خشک آن میزبان مردم و کشاورزان شده است. معضل کمبود آب و خشکسالی فقط مربوط به استان اصفهان نیست. در برخی از استان های جنوبی کشور از جمله استان خوزستان نیز مطالبه مردم معترض آب است. خوزستان تشنه است و مردم آب ندارند. کشاورزان اصفهان بی آب مانده اند. چهارمحال بختیاری و مردم سیستان و بلوچستان با بی آبی و تامین آب شرب مواجه شده اند.

سالیان گذشته که جمعیت ایران کمتر از یک‌ سوم جمعیت فعلی بود و هنوز صنعت و مدرنیته به شهرها و روستاهای ایران نرسیده بود، ایرانی ها نیک می دانستند که چگونه با مساله کم آبی و خشکسالی، بدون آسیب به آب های زیرزمینی و استراتژیک زندگی کنند. آنها کاملا به مشکل خشکسالی واقف بودند، به طوری که این موضوع همیشه در باور مردم و فولکلور ،تاریخ شفاهی، ضرب‌المثل‌ها، داستان ها و اشعار شاعران عنوان شده و در همان زمان به صرفه جویی آب توصیه شده است. با گسترش شهرها و احداث صنایع فولاد در مکان های غیرکارشناسی و غیرعلمی، یکی پس از دیگری تمام شهرها بی آب شد. احداث صنایع متعدد آن هم در شهرهای کم آب و در مرکز شهرهای کویری و از طرف دیگر فشار بر کشاورزان و خالی کردن روستاها از سکنه و ناکارآمدی مدیران که بینش و دانشی در این زمینه نداشتند، نتیجه اش این شد که مردم دیگر نمی توانستند به زندگی طبیعی سال های دور بازگردند.

این تغییرات در کمتر از سه دهه ( دهه ۴۰ شمسی تا اوایل دهه ۷۰ ) توانست منابع آب سطحی و زیرزمینی را در خدمت شهرها و صنعت قرار دهد و بحران ورشکستگی آبی را برایمان به ارمغان آورد. امروز باید چه کنیم؟ آیا راه برگشتی وجود دارد یا باید منتظر بحران های بزرگتری مانند فقر، جنگ آب و مهاجرت های گسترده باشیم؟ آیا وقت آن نرسیده است که با اصلاح حوزه کشاورزی و جانمایی درست صنایع، یک بار برای همیشه به بحران آب کشور به طور جدی بیاندیشیم.در این خصوص گفتگوی رکنا با حامد نجفی علمدارلو، دانشیار دانشکده تربیت مدرس، کارشناس اقتصاد کشاورزی و اقتصاد منابع طبیعی را بخوانید:

تجارت و مساله آب مجازی را جدی بگیریم

نجفی علمدارلو در ابتدا درخصوص تجارت و مساله آب مجازی گفت: اصل تجارت بر مبنای مزیت نسبی است. در چنین رهیافتی، کشورها در صادرات کالایی که هزینه ­های فرصت برای تولید آن­ها کمتر است، تخصص یافته و در نهایت از طریق تجارت، رفاه جوامع افزایش خواهد یافت.

اما از آنجایی که منابع آبی کمیاب مهمترین عامل محدود‌کننده در نیل به گسترش صادرات محصولات کشاورزی ایران به شمار می­ رود؛ از این رو علاوه بر مزیت نسبی محصولات کشاورزی باید به عملکرد به ازای واحد آب مصرفی نیز به عنوان یکی از شاخص ­های مهم مورد ارزیابی قرار گیرد. در این میان، تولید و تجارت بر مبنای آب مجازی، یکی از ویژگی ­های مهم در رصد تولید و تجارت کالاها و محصولات غذایی به شمار می­ رود.

وی در ادامه افزود: آب مجازی برای اولین بار توسط آلن و به مفهوم آب محاط شده در کالاها ارائه و تعریف شده است. به عبارت دیگر کل آبی که مصرف می شود تا یک واحد از کالا تولید شود. آب مجازی و بهره­ وری دارای مفهوم معکوس هستند. چرا که بهره ­وری مقدار تولید به ازای آب مصرفی را اندازه می­ گیرد و آب مجازی، آب مصرف شده به ازای تولید یک محصول را نشان می ­دهد.

تجارت جهانی کالاها جریانی بین المللی از آب مجازی را ایجاد می نماید که اصطلاحا تجارت آب مجازی نامیده می شود. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله­ های طولانی به علت مشکلات انتقال و هزینه­ های بالای آن تقریبا غیرممکن به نظر می رسد. این در حالی است که تجارت مواد غذایی می­ تواند با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب به عنوان همگون سازی توزیع ناهمگون منابع آب عمل نماید.

کشورهای خشک و نیمه خشک کالاهای آب بر را وارد می کنند

این کارشناس اقتصاد کشاورزی تاکید کرد: کشورهای خشک و نیمه خشک می توانند با واردات کالاهای آب بر مانند مواد غذایی، آب مورد نیاز برای تولید آنها را در جهت استفاده در سایر بخش ها حفظ کنند. اگر تولید محصولات در کشورهای صادر کننده نسبت به کشورهای وارد کننده آب کمتری نیاز داشته باشد، صرفه­ جویی در آب جهانی صورت می گیرد.

نجفی علمدارلو در خصوص واردات و صادرات آب مجازی از محل تجارت محصولات کشاورزی، بیان کرد: نمودار 1 روند صادرات و واردات آب مجازی از طریق واردات و صادرات کالاهای کشاورزی را نشان می­ دهد. همانطور که مشخص است، ایران واردکننده خالص آب مجازی بوده و به طور متوسط در هر سال 34 میلیارد مترمکعب آب وارد کشور می ­شود.

در صورتی که فقط 5.2 میزان آب از کشور صادر شده است. از این رو میزان واردات خالص آب مجازی به طور متوسط 28.8 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است. این میزان آب وارد شده معادل 42 درصد از آب مصرف شده در بخش کشاورزی ایران است. از این رو، راهبرد واردات آب مجازی توانسته به همین میزان صرفه­ جویی در مصرف آب در کشور ایران ایجاد نماید. بنابراین توصیه می ­شود عمق این راهبرد در تجارت کشاورزی و غذا در ایران افزایش یابد.

تنش اجتماعی بر سر آب در حوزه زاینده­ رود / سهم صنایع چقدر است؟

این استاد دانشگاه تربیت مدرس درخصوص اعتراضات اخیر کشاورزان اصفهان گفت: تنش ­های اخیر در حوزه آبریز زاینده­ رود بر اهمیت مساله آب افزوده است. در نمودار 2، سهم بخش ­های مختلف اقتصادی از مصارف آب سد زاینده­ رود (به عنوان بزرگترین سازه آبی این حوزه) نشان داده شده است.

بر اساس آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، میزان مصرف آب صنایع در فاصله زمانی 1385 تا 1398 در محدوده 37 تا 105 میلیون مترمکعب بوده و در این دوره دارای روند کاهشی نیز بوده است. اما در همین دوره زمانی متوسط مصرف آب شرب 384 میلیون مترمکعب می ­باشد. ضمن اینکه روند آن نیز روند افزایشی ملایمی را نشان می ­دهد. مصارف بخش کشاورزی نیز وابستگی زیادی به حجم ورودی سد داشته و در ترسالی ­ها، رهاسازی آب به منظور مصارف کشاورزی افزایش داشته است.

نجفی علمدارلو درباره سطح زیرکشت برنج در استان اصفهان تصریح کرد: در نمودار 3 نیز روند زمانی سطح زیرکشت برنج استان اصفهان، در همین دوره زمانی نشان داده شده است. در حالیکه در سال 1385 در حدود 17700 هکتار برنج در این استان زیر کشت رفته بود ، در سال 99 با کاهش 92 درصدی به حدود 1500 هکتار رسیده است. از این رو هم راستا با کاهش ورودی آب زاینده ­رود، سازگاری کشت در حوزه کشاورزی نیز اتفاق افتاده است.

گسترش جمعیت و دخالت های انسانی در فرآیند طبیعی اکوسیستم را جدی بگیریم

این کارشناس اقتصاد کشاورزی در آخر گفت: بنابراین آنچه مسلم است، بخش ­های تولیدی سهم کمتری در تنش ­های آبی این حوزه داشته­ اند و نقش عواملی مانند خشکسالی و تغییرات اقلیمی، گسترش جمعیت، انتقال آب به منظور تامین آب شرب و دخالت­ های انسانی در فرآیند طبیعی اکوسیستم، باید مورد ارزیابی دقیق­ تری قرار گیرند.

در این میان، سیستم حکمرانی آب و تشتت مدیریتی در زنجیره عرضه و تقاضای آب، یکی از چالش ­های مهم در این حوزه به شمار می­ رود. نهادهای درگیر و اثرگذار در این حوزه بسیار بوده و همین امر درهم­ تنیدگی مدیریت آب را افزایش داده است.