تشدید فرونشست زمین در 4 کلانشهر ایران بر اثر رشد حاشیه نشینی/لرزه خیزی گسل های فعال با فرونشست زمین

فرونشست زمین مهمترین معضل زیست محیطی ایران است. علت اصلی فرونشست زمین برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی است. 300 دشت از 606 دشت ایران در وضعیت قرمز فرونشست زمین قرار دارند. برخی پژوهشگران علم زمین شناسی معتقدند که فرونشست زمین احتمال وقوع زلزله در دشت های دارای گسل های فعال را بیشتر می کند. چهار کلانشهر تهران، اصفهان، مشهد و کرج با بحران فرونشست زمین مواجه هستند.

29 استان ایران در بحران فرونشست زمین

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، بسیاری از کارشناسان محیط زیست و زمین شناسی معتقدند که فرونشست زمین به عنوان حلقه آخر بحران آب در آبخوان های کشور، مهمترین معضلی است که طبیعت ایران هم اکنون با آن دست و پنجه نرم می کند و بخش زیادی از دشت های 29 استان کشورمان با بحران فرونشست زمین مواجه هستند.

فرونشست زمین اساسا زمانی اتفاق می افتد که بیلان آب یک آبخوان برای مدتی مدید منفی باشد. بیلان آب منفی نیز زمانی اتفاق می افتد که برداشت آب از منابع آب زیرزمینی در یک دشت بیش از مقدار تغذیه طبیعی آب های زیرزمینی آن دشت باشد و تداوم این روند برای چند دهه متوالی می تواند آغازی بر بحران فرونشست زمین در آن دشت باشد؛ بحرانی که تنها راه جلوگیری از آن، مثبت شدن بیلان آب آبخوان دارای فرونشست برای سال های متمادی است.

براساس آمارهای سازمان های زمین شناسی و نقشه برداری کشور، هم اکنون بیلان آب 97 درصد دشت های فلات مرکزی ایران منفی است و با توجه به تداوم بی رویه برداشت آب از منابع زیرزمینی در سطح کشور بخصوص در حوزه کشاورزی، هم اکنون حدود 300 دشت از 606 دشت سراسر ایران در وضعیت قرمز فرونشست زمین قرار دارند و اساسا به جز دو استان مازندران و گیلان، دشت های سایر استان های کشور با بحران فرونشست زمین مواجه هستند.

تشدید فرونشست زمین در 4 کلانشهر مهم بر اثر رشد حاشیه نشینی

در میان شهرهای بزرگ کشور نیز دشت های اطراف چهار کلانشهر تهران، اصفهان، مشهد و کرج بیش از همه با بحران فرونشست زمین مواجه هستند و نرخ فرونشست زمین در دشت های اطراف بیشتر این کلانشهرها بسیار بالاست؛ به طوری که آمارهای رسمی از این حکایت دارد که دشت های جنوب تهران سالیانه به طور متوسط 25 سانتی متر فرونشست می کنند و همچنین نرخ فرونشست زمین در دشت های کلانشهر اصفهان نیز حدود 16 سانتی متر در سال است. دشت های استان البرز نیز به طور متوسط سالانه 7 سانتی متر پایین تر می آیند و نرخ فرونشست دشت مشهد 22 سانتی متر در سال است.

نکته مشترک در میان این چهار کلانشهر این است که تهران، اصفهان، کرج و مشهد به عنوان مهمترین شهرهای بزرگ دارای فرونشست زمین در کشورمان، همگی شهرهایی هستند که آمار حاشیه نشینی بالایی دارند و در دهه های اخیر نیز تعداد حاشیه نشینان این چهار شهر بزرگ به صورت محسوسی افزایش یافته است.

کارشناسان محیط زیست و زمین شناسی معتقدند که رونق کشاورزی بی ضابطه و حفر چاه های غیرمجاز در حاشیه تهران، اصفهان، مشهد و کرج و البته برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی برای تامین آب شرب حاشیه نشینان این چهار شهر، از جمله علل اصلی تشدید فرونشست زمین در این مناطق است.

در این میان باید توجه داشت که نتیجه فرونشست زمین نیز چیزی نیست جز تخریب جاده ها، فروریزش تونل ها، نشست بناهای مسکونی، آسیب‌پذیرتر شدن ساختمان ها در برابر زلزله، جابه‌جایی ریل های آهن، از بین رفتن آثار تاریخی و ده ها رویداد تلخ دیگر از جمله مهاجرت آبی و افزایش آمار حاشیه نشینی که سال هاست کارشناسان محیط زیست و سایر علوم طبیعی نسبت به آن هشدار می دهند، اما کمتر گوش شنوایی برای جدی گرفتن این هشدارها در میان مسئولان کشور وجود دارد و به همین دلیل، همچنان شاهد سوء مدیریت منابع آبی بخصوص منابع آبی زیرزمینی ایران هستیم.

فرونشست زمین، لرزه خیزی گسل های فعال را بیشتر می کند

یکی از تبعات فرونشست زمین که تا کنون کمتر به آن پرداخته شده است، احتمال افزایش وقوع زمین لرزه در دشت هایی است که اولا دارای گسل های فعال هستند و ثانیا نرخ فرونشست زمین در آنها به شدت بالا رفته است. در سال های اخیر، موضوع تشدید آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله بر اثر فرونشست زمین بررسی شده، اما افزایش احتمال وقوع زلزله در دشت های دارای فرونشست تا کنون چندان جدی گرفته نشده است.

این نکته ای است که دکتر مهدی زارع، رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: هنوز تحقیقات جامعی درباره افزایش احتمال وقوع زمین لرزه بر اثر فرونشست زمین در ایران انجام نشده است، اما نتایج مقدماتی تحقیقاتی که در استان های تهران و البرز انجام شده، از این حکایت دارد که میزان لرزه خیزی برخی گسل های اطراف تهران که با فرونشست زمین مواجه هستند، تا حدودی افزایش یافته است.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی ادامه داد: نتایج مقدماتی تحقیقات دانشجویان ایرانی نشان می دهد در سال هایی که نرخ فرونشست زمین افزایش یافته، میزان لرزه خیزی گسل هایی که از محدوده های دارای فرونشست زمین در تهران و البرز عبور می کنند، رشد کرده است.

البته به گفته این کارشناس مدیریت بحران، هنوز زمین لرزه شدیدی در ایران رخ نداده است که بتوان علت وقوع آن را فرونشست زمین دانست، اما نتایج تحقیقات برخی دانشمندان آمریکایی درباره زلزله های دوگانه جولای 2019 که در فاصله یک روز در جنوب کالیفرنیا رخ داد و بزرگی این دو زمین لرزه به ترتیب 6.4 و 7.2 ریشتر بود، نشان می دهد که تحریک گسل های مربوط به این زلزله ها با سرعت افزایش تخلیه منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین در آن مناطق مرتبط بوده است.

بنابراین به گفته رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم، از نظر برخی پژوهشگران علم زمین شناسی، نه تنها افزایش میزان لرزه خیزی گسل های فعال و احتمال وقوع زمین لرزه های کوچک، بلکه احتمال وقوع زلزله های بزرگ نیز به رشد سرعت فرونشست زمین به دلیل برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی مرتبط است.

آسیب‌پذیرتر شدن شهرها در برابر زلزله بر اثر فرونشست زمین

نکته دیگری که زارع به آن اشاره کرد، این است که اساسا در هر شهری که فرونشست زمین رخ می دهد، اگر گسل های فعال وجود داشته باشد، نه تنها احتمال وقوع زمین لرزه بیشتر می شود، بلکه آسیب پذیری آن شهر در برابر زلزله نیز افزایش می یابد.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی در توضیح بیشتر گفت: فرونشست زمین آسیب های زیادی را به پی ساختمان ها وارد می کند و منجر به ایجاد شکست هایی در دیوارها و ستون های بناهای مختلف می شود که آسیب پذیری آنها را در برابر زلزله بیشتر می کند. همچنین فرونشست زمین ایجاد ترک در راه ها و تاسیسات شهری را نیز به دنبال دارد که این مساله نیز در آسیب‌پذیرتر شدن یک شهر در برابر زلزله موثر است.

وقوع زلزله در حاشیه تهران، بروز فاجعه انسانی را به همراه دارد

این کارشناس مدیریت بحران با اشاره به نرخ بالای فرونشست زمین در مناطق حاشیه ای تهران عنوان کرد: در حواشی پایتخت ما با ساختمان های ضیعفی مواجه هستیم که توسط قشر مستضعف و حاشیه نشین ساخته شده است. این در حالی است که نرخ فرونشست زمین در تهران نیز در حاشیه های آن به مراتب بالاتر از مناطق مرکزی پایتخت است و بنابراین ما در اطراف تهران ساختمان هایی را داریم که در شرایط عادی نیز چندان در برابر زلزله مقاوم نیستند و وقتی در معرض پدیده فرونشست قرار می گیرند، قطعا آسیب پذیری آنها در برابر زلزله تشدید می شود.

وی در پایان تصریح کرد: تمام این مسائل نشان می دهد که آسیب پذیری منازل مسکونی حاشیه نشینان تهران در برابر زلزله بسیار بالاست و بنابراین اگر زمین لرزه ای با مقیاس بزرگ با فعال شدن یکی از گسل های فعال در حاشیه تهران رخ دهد، بدون تردید بخش زیادی از ساختمان های حاشیه ای تهران فرومی‌ریزند و حتما در این مناطق با فاجعه ای انسانی مواجه خواهیم شد.