پاسخ‌های سطحی و بی‌پایه محیط‌زیست مازندران؛ غفلت از آلودگی‌های فاجعه‌بار رودخانه هراز!

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، بیستم بهمن  ماه سال 1403 خبرگزاری رکنا مطلبی با عنوان "فاجعه زیست‌محیطی در هراز ؛ ورود ۵۰۰۰ لیتر فرمالین در ماه به شریان حیاتی شمال! / هراز دیگر زیستگاه ماهیان نیست!" منتشر کرد.

در ادامه سازمان محیط زیست مازندران خیلی خلاصه اینگونه گفت:"رودخانه هراز آلوده نیست.اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران در پی انتشار مطالبی در فضای مجازی مبنی بر ورود ماهانه ۵ هزار لیتر فرمالین به رودخانه هراز اعلام کرد: در پایش‌های دوره‌ای محیط زیست، وجود مقادیر بالاتر از حد استاندارد این ماده در رودخانه هراز گزارش نشده است.علاوه بر این، اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران بر نحوه مصرف و مدیریت پسماند‌های واحد‌های پرورش ماهی نظارت داشته و در صورت مشاهده هرگونه تخلف، مطابق ضوابط قانونی اقدام خواهد کرد."

در پی انتشار گزارشی مبسوط در رکنا در خصوص منابع آلوده کننده رودخانه هراز و پاسخ کوتاه و غیرشفاف اداره محیط زیست مازندران، طی گفت و گویی با آرش جولاده، تلاش کردیم تا در خصوص آلودگی این رودخانه، نکاتی را به اداره محیط زیست این استان گوشزد کنیم.

آرش جولاده رودبار ، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان در گفت و گو با رکنا گفت: با توجه به پاسخ کوتاه، غیرعلمی و فاقد جامعیت سازمان حفاظت محیط زیست مازندران به گزارش منتشرشده درباره آلودگی رودخانه هراز در رکنا، نقاط ضعف متعددی در پاسخ این سازمان مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده عدم توجه کافی به ابعاد مختلف این مسئله زیست‌محیطی است. این پاسخ نیازمند بررسی دقیق‌تر و ارائه توضیحات جامع‌تر است تا ابهامات مطرح‌شده را برطرف کند. در ادامه به برخی از این نقاط ضعف به‌صورت مختصر اشاره می‌شود.

او در ادامه تاکید کرد: آلودگی رودخانه هراز موضوع جدیدی نیست و نخستین مطالعات علمی که به این معضل پرداخته‌اند، به نزدیک دو دهه پیش بازمی‌گردد. در ادامه، تنها به تعداد اندکی از پژوهش‌هایی که آلودگی این رودخانه را مستند کرده‌اند، اشاره شده است. با این حال، سازمان حفاظت محیط زیست ادعا می‌کند: "این سازمان همواره از تحقیقات علمی، گزارش‌های مستند و مستدل و نظرات کارشناسی در حوزه پایش و کنترل آلودگی‌های زیست‌محیطی استقبال کرده و آماده بررسی دقیق و کارشناسی هرگونه مستندات معتبر در این خصوص است." این پرسش مطرح می‌شود که آیا سازمان، مطالعات انجام‌شده تاکنون را غیرعلمی می‌داند، یا با آگاهی از این تحقیقات، عامدانه از پذیرش و بررسی آن‌ها چشم‌پوشی می‌کند؟

جدول- گزیده ای کوتاه از مطالعات انجام شده در جهت بررسی آلودگی رودخانه هراز

آرش جولاده رودباره همچنین افزود: بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط زیست: "رودخانه هراز به‌طور مستمر تحت پایش و نظارت دقیق کارشناسان محیط زیست قرار دارد تا از هرگونه آلودگی و تخریب اکوسیستم آن جلوگیری شود. اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران نیز با انجام پایش‌های دوره‌ای و نظارت‌های دقیق، اقدامات کنترلی و مدیریتی لازم را به‌طور مداوم در دستور کار خود قرار داده و بر تمامی فعالیت‌هایی که ممکن است بر کیفیت آب و سلامت زیستگاه‌های این رودخانه تأثیر بگذارد، نظارت دارد." حال این پرسش مطرح می‌شود: چگونه ممکن است رودخانه‌ای که به ادعای سازمان تحت "پایش و نظارت دقیق" قرار دارد، طبق مطالعات علمی، با طیف وسیعی از آلودگی‌ها مواجه شده باشد، به‌گونه‌ای که در محدوده‌های شهری مانند آمل و محمودآباد، حجم آلاینده‌ها آن‌چنان بالا رفته که تقریبا هیچ موجود زنده‌ای قادر به زیست در آب رودخانه نیست. از سوی دیگر، چگونه است که تعداد ماهیان بومی این رودخانه در سال‌های اخیر از حداقل ۲۰ گونه به تنها ۶ گونه کاهش یافته، اما پایش‌های ادعاشده سازمان محیط زیست نه‌تنها این روند را شناسایی و گزارش نکرده، بلکه نتوانسته اقدام مؤثری برای جلوگیری از آن انجام دهد؟ آیا این نظارت‌ها در عمل فاقد دقت و کارایی لازم بوده‌اند، یا سازمان حفاظت محیط زیست صرفاً در مقام بیان ادعا باقی مانده و از اجرای راهکارهای عملی و مؤثر برای کنترل و کاهش آلودگی‌ها غفلت کرده است؟

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان تاکید کرد: در گزارش اولیه رکنا، به بیش از ۱۰ مورد از تهدیدات جدی و حیاتی رودخانه هراز اشاره شده است که متأسفانه سازمان مذکور در پاسخ خود به این موارد پرهیز و چشم پوشی نموده است. از جمله مهم‌ترین عوامل تخریب و آلودگی رودخانه هراز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ورود فاضلاب‌های مختلف، برداشت بی‌رویه آب (بویژه در پایین دست)، تخریب بستر و حریم رودخانه،  برداشت بی‌رویه شن و ماسه،  تغییر کاربری اراضی، احداث مزارع پرورش ماهی بیش از ظرفیت برد اکولوژیک، احداث سد و بند، دفع غیراصولی زباله، ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه و گونه‌های غیربومی. با وجود این تهدیدات گسترده و تأثیرات مخرب آن بر زیست‌بوم رودخانه هراز، سازمان حفاظت محیط زیست نه‌تنها در گزارش خود به این مسائل پاسخی مستند و کارشناسی ارائه نکرده، بلکه اساساً از پذیرش این مشکلات نیز طفره رفته است. آیا این سازمان واقعاً به وظایف نظارتی و حفاظتی خود عمل می‌کند، یا تنها به صدور بیانیه‌های کلی و غیرعملی بسنده کرده است؟

این پژوهشگر همچنین گفت: سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ خود اظهار داشته است: "ادعای ورود ۵۰۰۰ لیتر فرمالین در ماه به رودخانه، با توجه به دبی بالای هراز که به‌طور متوسط ۱۲ مترمکعب در ثانیه است، نیازمند ارائه مستندات علمی و نتایج آزمایشگاهی معتبر است." این استناد و تاکید بر دبی ۱۲ مترمکعب در ثانیه، نشان‌دهنده یک برداشت قدیمی، غیرعلمی و نادرست است که متأسفانه در میان نهادهای مرتبط از جمله سازمان حفاظت محیط زیست و شیلات رایج است. تصور غلطی که بر اساس آن، رودخانه‌های با دبی بالا بدون در نظر گرفتن میزان آلاینده‌های ورودی، توانایی خودپالایی دارند. این در حالی است که دبی رودخانه در فصول خشک به‌شدت کاهش می‌یابد و در نتیجه، تأثیر آلاینده‌ها به‌مراتب بیشتر خواهد شد. 

آرش جولاده افزود: استفاده از فرمالین در آبزی پروری به دلیل اثرات سرطان‌زایی، در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ژاپن، استرالیا، اتحادیه اروپا و ... ممنوع شده است، اما در کشور ما متأسفانه همچنان بدون نظارت و به‌طور گسترده در مزارع پرورش ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، سازمان حفاظت محیط زیست که خود متولی پایش و نظارت است، به‌جای درخواست مستندات از دیگران، می‌بایست پیش‌تر این داده‌ها را جمع‌آوری و بررسی می‌کرد. اگر این سازمان واقعاً پایش مستمر دارد، چرا در پاسخ خود هیچ‌گونه مستندات و گزارش میدانی درباره میزان مصرف فرمالین در حوضه هراز منتشر نکرده است؟

این پژوهشگر گفت: علاوه بر این، برخلاف ادعای سازمان، برای برآورد میزان مصرف فرمالین نیازی به "نتایج آزمایشگاهی" نیست، بلکه این موضوع مستلزم آماربرداری میدانی از میزان مصرف مزارع پرورش ماهی است. بررسی‌های میدانی و مصاحبه با پرورش‌دهندگان نشان می‌دهد که به‌طور میانگین ۲ تا ۴ لیتر فرمالین در هفته به ازای هر تن ماهی، برای اهداف ضدعفونی و درمانی مصرف می‌شود. با توجه به اینکه ظرفیت اسمی مجوزهای صادره برای پرورش ماهی در حوضه هراز حدود ۲۰۰۰ تن است و در عمل میزان واقعی پرورش چندین برابر این مقدار تخمین زده می‌شود، یک محاسبه ساده نشان می‌دهد که حتی میزان مصرف واقعی فرمالین بسیار بیشتر از مقدار اعلام‌شده و در گزارش‌های پیشین رکنا این میزان بسیار خوشبینانه تخمین زده شده است. اکنون اگر سازمان حفاظت محیط زیست این برآوردها را قبول ندارد، لازم است داده‌های خود را در ارتباط با مصرف فرمالین منتشر کرده و مستندات لازم را برای رد این ادعاها در اختیار عموم قرار دهد.

وی در ادامه تاکید کرد: برخلاف ادعای سازمان حفاظت محیط زیست فرمالین در این مزارع صرفاً برای کنترل بیماری‌های انگلی به کار نمی رود و بلکه این ماده شیمیایی به طور گسترده در ضدعفونی تجهیزات و محیط پرورش، کنترل قارچ‌ها و باکتری‌های بیماری‌زا و ... مورد استفاده قرار می گیرد. 

آرش جولاده رودبار همچنین در پایان گفت: باتوجه به مطالب فوق، به نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط زیست مازندران در پاسخ به گزارش منتشرشده پیرامون آلودگی رودخانه هراز، نتوانسته است پاسخ جامع و مستندی ارائه دهد. این سازمان باید به جای تکیه بر ادعاهای کلی، به ارائه داده‌های دقیق و مستندات علمی بپردازد و اقدامات عملی و مؤثری برای کنترل و کاهش آلودگی‌های رودخانه هراز انجام دهد. امیدواریم با توجه بیشتر به این موضوع، شاهد بهبود وضعیت زیست‌محیطی رودخانه هراز و حفظ این اکوسیستم ارزشمند برای نسل‌های آینده باشیم.