«عروس بوکان» را فدای غوغای یوزها نکنیم

به گزارش رکنا به نقل از ایسنا، امروز روز جهانی گونه‌های در معرض خطر انقراض است. این روز را برای اولین بار در سال ۲۰۰۶ به منظور آگاهی از میزان شکنندگی حیات گونه‌های در معرض خطر انقراض در جهان تعیین کردند تا چگونگی و چرایی حفاظت از این گونه‌ها و میزان اهمیت آن‌ها به ما یادآوری شود. این روز را هر ساله در سومین جمعه ماه می گرامی می‌دارند که امسال مصادف با ۲۹ اردیبهشت‌ماه است.

براساس فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در جهان ۸۷ هزار و ۹۶۷ گونه وجود دارد که ۲۵ هزار و ۶۲ مورد از آن‌ها در معرض خطر انقراض هستند. تخریب زیستگاه، تغییرات آب و هوایی، قاچاق، شکار و صید غیر قانونی مهم‌ترین عوامل انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری در جهان به شمار می‌روند.

روز گونه‌های در معرض خطر برای همه مردم جهان فرصتی است به منظور یادگیری در مورد اهمیت حفاظت از گونه‌های در معرض خطر و اقدامات روزمره‌ای که می‌توانند برای کمک به حفاظت از آن‌ها انجام دهند.

ایران و گونه‌های در معرض خطر انقراض‌اش

ایران کشوری غنی از گونه‌های بومی و ارزشمند است و حدود ۱۱۴۰ گونه جانوری اعم از پستاندار ، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی ایران و حدود ۶۵۰ گونه ماهی در آب‌های دریایی در آن زندگی می‌کنند که برخی از آن‌ها با کاهش شدید جمعیت مواجه شده‌اند. در حال حاضر حدود ۱۲۸ گونه جانوری و مهره‌دار کشور در معرض خطر انقراض هستند که برخی وضع خوبی ندارند و «دوزیستان» بیشترین آسیب‌پذیری را در این حوزه دارند. خطر انقراض دامن رده‌ پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و پرندگان ایران را گرفته است و برخی گونه‌ها نظیر «یوز آسیایی» هم از بعد ملی و هم از نظر بین‌المللی در خطر انقراض شناخته شده‌اند.

تهدیدات بسیاری برای در معرض خطر قرار گرفتن گونه‌های حیات وحش وجود دارد که تغییر اقلیم و خشکسالی‌های طولانی مدت، تخریب و تبدیل زیستگاه‌ها - که ما در ایران با آن بسیار دست و پنجه نرم می‌کنیم - جاده‌سازی، معدن‌کاوی، دام مازاد بر ظرفیت، خطوط انتقال نیرو، زمین‌های کشاورزی‌ و دیم‌کاری‌ها- که هر مکانی را با شخم زدن به زمین کشاورزی و دیمی تبدیل می‌کنند - از جمله این چالش‌ها و تهدیدها است.

در رده پستانداران گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه و گوزن زرد، از رده خزندگان در پنج راسته لاکپشت‌ها ، کروکودیل‌سانان، سوسمارها، کرم سوسمارها و مارها تاکنون ۲۲۵ گونه مورد شناسایی قرار گرفته‌اند که گونه‌هایی مانند افعی شاخدار دم عنکبوتی و افعی دماوندی، ۲۰ گونه از رده دوزیستان شامل وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندرها مانند سمندر لرستانی، سمندر کردستانی، سمندرغارزی ایرانی و سمندر آذربایجانی، پنج گونه از خاویارماهیان دریای خزر در رده ماهیان و پرندگانی نظیر درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید ، میش مرغ، عقاب طلایی و اردک مرمری در معرض خطر انقراض هستند.

 «عروس بوکان» را فراموش نکنید

در ایران میش‌مرغ بیشتر از همه گونه‌های دیگر حتی یوزپلنگ در معرض خطر قرار دارد. میش‌مرغ از خانواده میش‌مرغ شکلان است و به عروس بوکان مشهور است. از این خانواده سه نوع پرنده مختلف وجود دارد که دو نوع دیگر آن به جز میش‌مرغ، هوبره و زنگوله بال هستند. وضعیت میش‌مرغ درمیان گونه‌های در معرض خطر انقراض از همه نامناسب‌تر است. بر اساس آمار سرشماری زمستان ۱۴۰۰ تعداد ۱۹ فرد از این گونه باقی مانده که در پناهگاه حیات وحش دشت «سوتاو حمامیان» زندگی می‌کنند.

فعالیت کمباین‌ها قبل از به قدرت پرواز رسیدن میش‌مرغ و تبدیل کشاورزی دیم به کشاورزی آبی باعث از بین رفتن سطح زیستگاه‌های جوجه‌آوری این پرنده شده است چراکه میش‌مرغ‌ها تنها در اراضی گندم که به روش دیم کشت می‌شوند، جوجه آوری می‌کنند و آبیاری بارانی باعث از بین رفتن جوجه و تخم پرنده می‌شود بنابراین میش‌مرغ‌ها اراضی که به‌صورت بارانی آبیاری می‌شوند را ترک می‌کنند.

پروژه مشارکتی حفاظت میش‌مرغ حمایت‌کننده این گونه در معرض خطر انقراض است و تلاش می‌کند با ارایه آموزش‌های لازم به جوامع محلی، همراهی آن‌ها را برای حفاظت از این گونه جلب کند.

«یوزپلنگ آسیایی»، رتبه دوم گونه‌های در معرض خطر انقراض ایران

پس از میش مرغ می‌توان گفت یوزپلنگ آسیایی"در رتبه دوم گونه‌های در خطر انقراض ایران قرار می‌گیرد. با احتساب یوزهایی که احتمالا شناسایی نشده‌اند، جمعیت این گونه در ایران زیر ۳۰ فرد برآورد می‌شود. طی سه سال اخیر تعداد یوزهای بالغ و جدا از مادر به ۱۳ فرد رسیده است که یک یوز در خراسان جنوبی، سه یوز در یزد و ۹ یوز در توران سمنان زندگی می‌کنند. وضعیت یوزپلنگ آسیایی به‌قدری وخیم است که  در حال حاضر این گونه جانوری در کشورهای همسایه ایران به‌طور کلی منقرض و در ایران هم به بخش‌هایی از استان‌های یزد، خراسان جنوبی، کرمان و سمنان محدود شده و جمعیت آن در سه استان یزد، خراسان جنوبی و کرمان بسیار ناچیز است.

گور ایرانی، گونه‌ای که تنها دو زیستگاه در ایران دارد

گور ایرانی یکی دیگر از گونه‌های در معرض خطر انقراض است که قبلا در اغلب دشت‌های ایران مرکزی، از سمنان تا جنوب فارس و بخش‌هایی از شرق کشور پراکنش داشت اما به علت شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه به دو لکه در توران سمنان و  بهرام گور فارس محدود شده است.

در واقع اکنون این گونه در دو زیستگاه ایران وجود دارد؛ یکی در منطقه حفاظت‌شده توران در جنوب استان سمنان که حدود ۲۵۰ فرد گورایرانی در آن موجود است و دیگری منطقه حفاظت شده بهرام‌گور در جنوب شرقی استان فارس که ۱۲۰۰ فرد گور ایرانی در آن نگهداری می‌شود و با توجه به زادآوری آن طی یک سال اخیر پیش‌بینی می‌شود جمعیت آن به ۱۵۰۰ راس رسیده باشد البته گور ایرانی هم به لحاظ قوانین ملی و هم بین المللی یک گونه در حال انقراض محسوب می‌شود.

گوزن زرد و چالش «نرزایی»

بر اساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حفاظت محیط زیست گوزن زرد ایرانی نیز از جمله گونه‌های بسیار مهم در دنیا به شمار می‌رود. این گوزن طبق لیست ارائه شده از طرف اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت، در رده EN و فهرست قرمز قرار دارد که در معرض خطر انقراض محسوب می‌شود.

این گوزن‌ها در زیستگاه‌های محدود در جزیره «اشک» در آذربایجان غربی و پارک ملی «دز» خوزستان رهاسازی شده‌اند و در مراکز  تکثیر و پرورش گوزن زرد در استان‌های  ایلام، یزد، فارس، آذربایجان غربی و مازندران در مراکز تکثیر و پرورش نگهداری می‌شوند. نرزایی چالشی است که جمعیت گوزن زرد دچار آن هستند چراکه دو سوم جمعیت فعلی گوزن زرد در کشور ما نر هستند. تغییرات اقلیمی و نابودی زیستگاه‌ها به‌طور مستقیم زندگی بسیاری از موجودات مانند گوزن زرد در دریاچه ارومیه را به خطر انداخته است.

جزیره‌ای شدن زیستگاه بلای جان خرس سیاه آسیایی

خرس سیاه آسیایی که به خرس سیاه بلوچی و در گویش بلوچی به «مَم» یا «هرس» معروف است دارای ارزش‌های زیستی، زیبایی‌شناختی، علمی و آموزشی است اما در زمره گونه‌های درخطر انقراض کشور قرار دارد. عمدتا در مناطق جنگلی به خصوص در نواحی تپه ماهوری و کوهستانی در ارتفاعات ۵۰۰ متر تا ۲۷۰۰ زیست می‌کند و در استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان با تراکم بسیار پایین یافت می‌شود.

خرس سیاه آسیایی براساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست در زمره گونه‌های درخطر انقراض است و تخریب و جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها، شکار و زنده‌گیری توله‌ها از مهم‌ترین عوامل ازبین رفتن این گوشتخوار در ایران به شمار می رود. 

درمورد این گوشتخوار کمتر مطالعه شده و حفاظت از آن در محدوده پراکنش محدود آن نیازمند برنامه‌ریزی و اقدامات جدی است و بر اساس اعلام سازمان محیط زیست تکه تکه شدن زیستگاه، بهره‌برداری از جنگل‌ها برای زغالگیری، معدن‌کاوی، احداث جاده‌های روستایی و شهری و چرای بی‌رویه مهمترین عوامل تخریب زیستگاه خرس سیاه است.

از «مرال» در شمال تا «شوکا» در غرب کشور

بسیاری از گونه‌های شاخص حیات وحش ایران در شرف تهدید و خطر انقراض هستند اما ممکن است برخی از آن‌ها در سطح جهانی تهدید نشده باشند مانند گونه «مرال» که در معرض تهدید جهانی نیست اما در جنگل‌های شمال کشور و گونه «شوکا» در غرب کشور به‌شدت در معرض خطر انقراض هستند که دلایل اصلی آن شکار غیر مجاز، تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌هاست که بر کاهش شدید جمعیت این گونه‌ها تاثیر گذاشته است و می‌توان گفت جمعیت‌های باقی مانده این گونه‌ها در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده هستند. ‌

از خانواده آبزیان کدام یک در خطر  انقراض هستند؟

فوک دریای خزر نیز گونه‌ای است که در معرض خطر انقراض قرار دارد و جمعیت آن از چند میلیون به کمتر از ۵۰ هزار رسیده‌ است و با وجود اینکه هنوز جمعیت قابل توجهی از فوک‌های دریایی باقی مانده‌اند اما کاهش جمعیت آن‌ها یک تهدید به حساب می‌آید چراکه تنها زیستگاه این گونه در دریای خزر است.

همچنین خانواده‌ای از آبزیان که خاویار ماهی‌ها هستند و در ایران پنج گونه‌ از آن‌ها در دریای خزر زیست می‌کنند به‌شدت در معرض خطر انقراض هستند چراکه از گونه ماده و باردار آن‌ها برداشت می‌شود.

لاک‌پشت‌های دریایی از دیگر خزندگانی هستند که زیستگاه‌های محدودی در سواحل جنوبی ایران برای تخم‌گذاری دارند بنابراین هنگام توسعه این سواحل باید این زیستگاه‌ها مد نظر قرار گیرتد تا مزاحمتی برای لاک‌پشت‌ها هنگام تخمگذاری ایجاد نشود. توصیه کارشناسان این است که دولتمردان و تصمیم‌سازان توسعه با پیوست‌های محیط زیستی و با دیدن موضوعات مرتبط با تنوع زیستی برنامه‌های کلان توسعه را مد نظر قرار دهند تا تخریب زیستگاه‌ها و تهدید تنوع زیستی کاهش پیدا کند.

سمندر لرستانی

برخی گونه‌های خزندگان مانند انواع سمندرها به علت تجاری شدن در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. برخی از آن‌ها به عنوان گونه‌های زینتی وارد مقوله قاچاق شده‌اند و این مساله برای جمعیت آن‌ها مشکلاتی ایجاد کرده است. با این حال اقدامات خوبی از طرف سازمان‌های مردم نهاد انجام شده  است که توانسته به این گونه سمندرها کمک کند. به عنوان نمونه سمندر لرستانی به علت ظاهر بسیار زیبا در سال‌های اخیر در آکواریوم‌ها و متاسفانه در سبد خرید شب عید نیز دیده و در برخی کشورهای دیگر نیز خرید و فروش شده است.

به گزارش ایسنا، می‌توان گفت تغییرات اقلیمی و تخریب زیستگاه‌ها بیشترین اثر را بر انقراض گونه‌ها دارند. براساس آمارهای ارائه شده از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست کشور طی نیم قرن اخیر ٧٠ درصد گونه‌های برجسته حیات وحش از دست رفته است و بسیاری از گونه‌ها نظیر یوزپلنگ آسیایی در لبه پرتگاه انقراض قرار دارند این در حالیست که در ایران میش‌مرغ از راسته پرندگان بیشتر از همه گونه‌های دیگر حتی یوزپلنگ در معرض خطر قرار دارد اما توجه کمتری به آن شده است.

از سوی دیگر به نظر می‌رسد توجه به تنوع زیستی و حیات وحش در داخل کشور به‌تنهایی کارساز نخواهد بود و برای مدیریت شرایط بحرانی فعلی و جلوگیری از انقراض گونه‌های در معرض خطر بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی نیز لازمه نجات گونه‌هایمان است.