5 استان ایران در آستانه بحران آب / نرخ فرونشست زمین کشور کاهش یافت اما خبر خوبی نیست!

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، مسئولان وزارت نیرو در هفته های اخیر بارها بر وضعیت نامناسب منابع آبی کشور تاکید کرده اند؛ به طور مثال، 29 مهرماه علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو از این گفت که ایران برای تامین آب برخی کلانشهرها از جمله تهران، اصفهان و مشهد با مشکل مواجه است. همچنین فیروز قاسم زاده، سخنگوی صنعت آب کشور در آخرین نشست خبری خود در تاریخ اول آبان ماه تاکید کرد که اکنون وضعیت منابع آبی کشور خوب نیست و 63 درصد مخازن سدهای ایران خالی است. علاوه بر این، هوشنگ ملایی، رئیس شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز در تاریخ دوم آبان ماه گفت که کم آبی مهرماه امسال در 50 ساله گذشته بی سابقه بوده است.

بعد از مساله سوء مدیریت منابع آبی در ایران، به نظر می رسد علت اصلی بحران آب کنونی کشور، تداوم خشکسالی در سه سال پیاپی است، به نحوی که بعد از دو سال خشکسالی نسبتا شدید در ایران (سال های آبی 1399-1400 و 1400-1401)، در سال آبی جاری (1401- 1402) کشورمان وارد سومین سال خشک خود شده است. مطابق آمارهای وزارت نیرو، در مهرماه امسال، میانگین بارندگی های کشور به میزان 59 درصد از متوسط بلندمدت کمتر بود و به طور خاص در استان تهران، از ابتدای مهرماه تا کنون، میزان بارندگی ها 83 درصد پایین‌تر از شرایط نرمال بوده است. به همین دلیل نیز اکنون میزان پرشدگی سدهای تهران تنها 18 درصد است و این یعنی 82 درصد مخازن سدهای پنج گانه تامین کننده آب پایتخت خالی است.

احتمال تکرار اعتراضات آبی به دلیل محدودیت در تخصیص آب

وقوع سومین خشکسالی پیاپی در کشور و نزدیک شدن ایران به شرایط تنش آبی حتی در حوزه آب شرب، مسئولان دولت را بر آن داشته است که در سال جاری محدودیت هایی را در زمینه تامین آب کشاورزی ایجاد کنند. در همین راستا، اخیرا وزارت جهاد کشاورزی، سند ملی الگوی کشت برای کاهش 17 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی در سال آبی جاری را ابلاغ کرده و وزارت نیرو نیز اعلام کرده است که احتمال دارد کشت پاییزه امسال در برخی نقاط کشور با تاخیر آغاز شود و حتی از برخی کشاورزان خواسته شود که به جای کشت اول، به انجام کشت دوم پاییزه بپردازند.

ایجاد محدودیت در تامین منابع آبی بخصوص در حوزه کشاورزی بدون این که پیوست های اجتماعی، آموزشی و رسانه ای آن رعایت شود و راهکاری مناسب برای معیشت جایگزین کشاورزان یا پرداخت «خسارت نکاشت» به آنها ارائه شود، قطعا می تواند بروز اعتراضات آبی کشاورزان در برخی نقاط کشور را به همراه داشته باشد؛ اعتراضاتی که در سال های گذشته سابقه وقوع آنها در استان های خوزستان، اصفهان و چهارمحال و بختیاری وجود داشته است و حالا در میانه حوادث جاری کشور، پتانسیل تکرار اعتراضات آبی در همین استان ها و البته در بعضی از دیگر مناطق ایران وجود دارد.

این نکته ای است که محمد درویش، رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: متخصصان حوزه آب و محیط زیست همواره تاکید کرده اند که راهکار اصلی رسیدن به پایداری سرزمین، این است که ما در تمام مناطق کشور بعد از تخصیص حقابه شرب، حقابه محیط زیست را در اولویت قرار دهیم و بعد از آن برای مصرف میزان باقیمانده در بخش های کشاورزی و صنعت برنامه ریزی کنیم. اگر در سال های گذشته به این هشدار متخصصان توجه می شد، امروز دیگر کشاورزان در شرایط کم آبی کشور طلب کار حقابه خودشان نمی شدند، چون می دیدند که روالی منطقی برای تخصیص منابع آبی به بخش های مختلف وجود دارد و تخصیص حقابه ها در شرایط خشکسالی طبق فرآیندی صحیح پیش می رود.

وی افزود: با توجه به شرایط کم آبی کنونی و برنامه دولت برای ایجاد محدودیت در تخصیص آب کشاورزی، ممکن است در ماه های آینده، مهمترین استان های تولیدکننده محصولات کشاورزی در ایران یعنی استان های خوزستان، فارس، خراسان رضوی، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی بیش از سایر استان های کشور با بحران تامین آب مورد نیاز در بخش کشاورزی مواجه شوند.

سهم محیط زیست از منابع آبی ایران باید به 40 درصد برسد

درویش با تاکید بر لزوم افزایش محسوس سهم حقابه های محیط زیستی از منابع آبی در دسترس کشور گفت: با توجه به این که در سال های اخیر با تبعات متعدد تخصیص نیافتن حقابه های محیط زیستی نظیر خشک شدن تالاب ها، کاهش آورده رودخانه ها، بیابان زایی، خشک شدن دشت ها، تشدید فرونشست زمین و ... در نقاط مختلف کشور مواجه بوده ایم، اکنون برای برگرداندن ایران به شرایط پایداری سرزمین، باید 40 درصد منابع آبی کشور را به بخش محیط زیست اختصاص بدهیم و تنها 60 درصد آن را در بخش های شرب، کشاورزی و صنعت مصرف کنیم.

رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه داد: برآوردها نشان می دهد که حجم کل آب شرب مورد نیاز مردم ایران در طول یک سال، فقط 8 درصد کل منابع آبی قابل استحصال کشور را تشکیل می دهد. بنابراین اگر ما از گذشته روالی منطقی را برای تخصیص آب به بخش های مختلف در پیش می گرفتیم، امروز نباید در هیچ نقطه ای از کشور در تامین آب شرب مردم به مشکل می خوردیم؛ مشکلاتی هم که اخیرا در حوزه تنش آب شرب در استان همدان یا چهارمحال و بختیاری مشاهده شد، نه به دلیل کمبود منابع آبی، بلکه به دلیل سوء مدیریتی بود که از گذشته در حوزه آب کشور وجود داشته است.

وی در ادامه اظهار داشت: در استان همدان سالانه بیش از 2 میلیارد متر مکعب از سفره های آب زیرزمینی فقط برای بخش کشاورزی برداشت می شود و این در حالی است که تمام نیاز آب شرب مردم این استان حدود 180 میلیون متر مکعب است؛ این یعنی اگر ما از گذشته برنامه ریزی صحیحی در تخصیص آب به بخش های مختلف در استان همدان اجرا می کردیم، می توانستیم با کمتر از یک دهم حجم برداشت از زیر زمین، نیاز آب شرب مردم این استان را برطرف کنیم، بدون این که مشکلات ناشی از جیره بندی آب بر اثر خالی شدن سد اکباتان به وجود بیاید.

چیدمان توسعه کشور باید بر مبنای واقعیت های اکولوژیکی تغییر کند

درویش با تاکید بر این که نباید نگران تامین آب شرب مناطق مختلف کشور در ماه های آینده بود، عنوان کرد: مجموع آمارهای وزارت نیرو و پیش‌بینی‌های هواشناسی نشان می دهد که با وجود پایین بودن سطح ذخایر سدها، در چند ماه آینده مشکلی در حوزه تامین آب شرب مردم ایران به وجود نخواهد آمد. اساسا همیشه در فصل پاییز، مخازن سدها در پایین ترین حد خود قرار داشتند و بزرگنمایی مساله کم آبی فعلی، غیرمنطقی به نظر می رسد، زیرا بررسی های هواشناسی نشان می دهد که در هفته های آینده شاهد بارندگی های بهتری خواهیم بود و حتی اگر این اتفاق نیفتد، بازهم این طور نیست که مخازن سدهای ایران برای ماه های آتی نتواند پاسخگوی نیاز تامین آب شرب مردم باشد.

وی در ادامه تاکید کرد: با وجود این که به نظر می رسد در ماه های آینده مشکل زیادی از بابت تامین آب شرب ایجاد نشود، ولی شکی نیست که ما در بلندمدت حتما باید رویکرد خودمان را درباره مصرف شدید آب در بخش کشاورزی در تمام نقاط ایران و استقرار صنایع آب‌بر در مناطق کم آب کشور تغییر دهیم، یعنی ما باید به سمت تعریف نوعی از اقتصاد برویم که آب محور نباشد و اساسا باید چیدمان توسعه ایران را برمبنای واقعیت های اکولوژیکی کشور عوض کنیم و به سمت استفاده از ظرفیت های موجود توسعه در حوزه های غیرآب‌محور نظیر انرژی های تجدیدپذیر، گردشگری و صنایع های‌-تک برویم.

نرخ فرونشست زمین کمتر شده، اما وسعت آن افزایش یافته است

درویش در پاسخ به سوال دیگر رکنا درباره تاثیر دو سال خشکسالی پیاپی در روند فرونشست زمین در دشت های مختلف ایران، توضیح داد: با توجه به این که ما در سال های اخیر به صورت شدیدا بیش از حد از سفره های زیرزمینی برداشت کرده ایم، اکنون دیگر آبی در بسیاری از سفره های سطح کشور باقی نمانده است و به همین دلیل، در سال های اخیر روند افت سطح آب منابع زیرزمینی تا حدودی کاهش یافته و در نتیجه، نرخ فرونشست زمین در برخی دشت ها کمتر شده است؛ به نحوی که مثلا در میان سال های 1380 تا 1390، نرخ فرونشست زمین در دشت های جنوبی غربی تهران حدود 36 سانتی متر در سال بود، اما اکنون این رقم به کمتر از 25 متر در سال کاهش یافته است.

رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه داد: افت نرخ فرونشست زمین در چند سال گذشته به دلیل کاهش میزان برداشت از منابع زیرزمینی اتفاق نیفتاده، بلکه دلیل این اتفاق آن است که چون عملا دیگر آبی برای مصرف در سفره های زیرزمینی نمانده است، تداوم برداشت آب از این سفره ها دیگر تاثیری در افزایش نرخ فرونشست در برخی دشت ها ندارد. بنابراین افت نرخ فرونشست زمین در سال های اخیر از جمله دو سال آبی گذشته، خبر خوبی نیست، زیرا این اتفاق به خاطر بهبود وضعیت مدیریت منابع آبی و پایداری سرزمین رخ نداده، بلکه به خاطر کسری شدید مخازن سفره های زیرزمینی صورت گرفته است.

این کنشگر محیط زیست تاکید کرد: با وجود این که در دو سال آبی گذشته، نرخ فرونشست زمین در دشت های مختلف کشور افزایش پیدا نکرده و حتی در برخی دشت ها کاهش یافته است، اما در بعضی دشت های مرکزی کشور به ویژه در استان اصفهان و به طور خاص در دشت اصفهان – برخوار – دولت آباد، شاهد آن هستیم که وسعت منطقه دچار فرونشست زمین افزایش یافته و حتی فرونشست زمین، بخش هایی از شهر اصفهان را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

وی در پایان تصریح کرد: علاوه بر دشت اصفهان – برخوار – دولت آباد، در منطقه سیرجان در استان کرمان و در منطقه میناب در استان هرمزگان نیز شاهد افزایش وسعت منطقه تحت تاثیر فرونشست زمین هستیم و طبیعی است که اگر وضعیت برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در این مناطق به همین شکل موجود ادامه پیدا کند، بازهم شاهد افزایش سطح متاثر از فرونشست در این دشت ها خواهیم بود.