افزایش تخریبگری سیل؛ بهای تجاوز به حریم رودخانه ها

به گزارش رکنا به نقل از ایسنا، امروز ۲۱ مهرماه (۱۳ اکتبر) است که هر ساله به عنوان روز کاهش بلایای طبیعی و به منظور افزایش آگاهی در مورد اهمیت درک خطرات پیش‌روی مردم شناخته می‌شود. روز جهانی کاهش بلایای طبیعی نخستین بار در سال ۱۹۸۹ میلادی پس از فراخوان مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای تعیین یک روز با هدف ارتقای فرهنگ جهانی برای آگاهی از خطر و کاهش بلایای طبیعی تعیین شد. امسال نیز با شعار افزایش گسترده دسترسی عمومی به سامانه‌های هشدار اولیه مخاطرات چندگانه و سیستم‌های اطلاع‌رسانی و ارزیابی خطرات بلایا تا ۲۰۳۰ این روز گرامی داشته می‌شود.

ایران و بلایای طبیعی اش

فلات ایران با قرارگیری میان دو پهنه آبی گسترده همچنین به عنوان نقطه تلاقی صفحه اوراسیا و عربستان ، همواره در معرض خطرات و بلایای طبیعی بیشمار بوده است. زلزله به عنوان یکی از اصلی‌ترین چالش‌های طبیعی گاه و بیگاه میهمان ناخوانده خانه‌های ایرانیان می‌شود. از سوی دیگر وجود رودخانه‌ها و شریان‌های آبی مهم در کشور ما، پتانسیل مواجهه با سیلاب را نیز افزایش داده است. بر اساس بررسی‌های سازمان ملل در سال جاری میلادی، اصلی‌ترین بلایای طبیعی که برای کشور ایران ذکر شده است، خشکسالی، سیل و زلزله هستند همچنین علاوه بر سقف خانه‌ها، دیگر به زمین زیر پای خود نیز نمی‌توان اطمینان داشت و فرونشست پدیده‌ای است که به عنوان یکی از پیامدهای خشکسالی در کنار این سه چالش قرار گرفته است.

سیلاب، پدیده‌ای است که رخ دادن آن همواره در نقاطی که با محل گذر آب تداخل دارند، قابل انتظار است اما سوال اساسی اینجاست که چرا در سال‌های اخیر دفعات وقوع این پدیده بیشتر از قبل شده است؟ تجاوز به حریم و خانه هر چیزی، پاسخ مالک آن را در پی خواهد داشت. تجاوز به خانه رود و تصاحب حریم آن، اشتباهی است که بهای آن بازپس گیری بی‌رحمانه این حریم توسط سیل است علاوه بر آن دستکاری زیستگاه‌ها باعث افزایش قدرت تخریب سیل می‌شود.

بیشتر بخوانید: بلایای طبیعی، تقدیر طبیعت یا بهای تخریب محیط زیست؟

تغییر اقلیم و گرمایش هوا در خاورمیانه باعث افزایش پدیده مانسون یعنی رژیم‌های اقیانوسی شده است. در نتیجه باید انتظار افزایش چنین پدیده‌ای در سال‌های اخیر را داشته باشیم. براساس تصویب کنفرانس تغییر اقلیم جهانی، کشورها باید خود را متناسب با تغییرات اقلیمی در زمینه طراحی و احداث سازه‌های آبی، پل‌ها، سدها، جاده‌ها و ساختمان‌ها به‌روز کنند.

سیل به علت تغییرات اقلیمی و اکولوژیک کشور در مقاطع زمانی خاص رخ می‌دهد و این مخاطرات در این مقطع زمانی به علت شکل و شدت بارندگی حالت سیلابی و مخرب به خود می گیرد. این سیلاب‌ها برای حفظ شرایط اکولوژیک آب خیلی مفید نیست مگر با گذر زمان که رسوبات رسوب کنند و در مقطعی آب خوبی داشته باشیم.

وقتی سیلاب‌ها همراه با گل و لای یکباره وارد مجموعه آبی می‌شوند حتی می توانند بر سدها اثر مخرب بگذارند بنابراین در چنین شرایطی احتمال بازگشایی سدها توسط وزارت نیرو وجود دارد تا بخش‌هایی از آب موجود را رها کند.

در مسیر سیلاب مخاطرات جانی و مالی برای گردشگران در مسیر رودخانه‌ها و آبگیرها نیز به وجود می‌آید و تنها به آبزیان داخل آب آسیب نمی‌رساند. باعث شست وشو و فرسایش بستر رودخانه‌ها می‌شود و می‌تواند در شرایط طبیعی رودخانه‌ها تغییر شکل ایجاد کند همچنین تخریب خانه‌ها و بناهای در مسیر سیل را به دنبال دارد.

شبکه ملی هشدار و پیش آگاهی رخدادهای سیل در کشور کارایی لازم را دارد؟

به گفته داریوش‌ گل‌علیزاده - سرپرست مرکزملی هوا وتغییر اقلیم - بر اساس ماده ۲۶ قانون هوای پاک مصوب سال ۱۳۹۶، وزارت راه و شهرسازی با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است ظرف مدت دو سال پس از ابلاغ این قانون، شبکه ملی هشدار و پیش آگاهی رخدادهای سیل، طوفان و گرد و غبار را تکمیل کند.

او اضافه می‌کند: مستندات نشان می‌دهد که این شبکه بر اساس اهداف پیش‌بینی شده در قانون تکمیل نشده و دارای نقایص زیادی است البته در پیش‌بینی‌های مربوط به رخداد طوفان گرد و غبار در استان خوزستان نسبتا خوب عمل کرده است ولی در مورد شبکه پیش‌آگاهی سیل چندان تکمیل نشده و هنوز ناقص است و نیاز به تامین اعتبارات لازم دارد تا شبکه مورد نظر تکمیل شود که متاسفانه این مهم انجام نشده است بنابراین در گزارشی که به سازمان بازرسی دادیم آن را جزو تکالیف ناتمام اعلام کردیم.

گل‌علیزاده در ادامه می‌گوید: در حوادث اخیر سازمان هواشناسی به‌موقع هشدار داده بود ولی بحث اصلی این است که توزیع زمانی و مکانی بارش‌ها بر اثر تغییرات اقلیمی تغییر کرده است و با توجه به اثرپذیری زیاد کشور، ما باید خود را با تغییرات اقلیمی سازگار کنیم تا آسیب و خسارت کمتری از چنین حوادثی به کشور تحمیل شود که متاسفانه این اتفاق نیفتاده است.

به گفته محمد موسوی خوانساری - عضو انجمن آب و خاک پایدار ایرانیان - مهم‌ترین اقدام لازم در این موارد آموزش و به‌کارگیری دستگاه‌های هشدار سیل در بالادست است. باید به فرزندان خود عدم اتراق کنار رودخانه‌ها در چنین شرایطی را آموزش دهیم. اقدام به‌کارگیری از دستگاه‌های هشدار نیز از جمله وظایف وزارت نیرو است. در کشور حتی برای رودخانه‌های بسیار مهم‌تر نیز دستگاه‌ها را استفاده نمی‌کنیم. این در حالیست که در کشورهای ژاپن و مالزی با استفاده از دستگاه‌های هشدار سیل چند دقیقه قبل از سیل به طور اتوماتیک  با صدای آژیر به مردم هشدار می‌دهند. در سیل‌های تابستانی سال جاری نیز اگر حدود یک الی دو دقیقه قبل از وقوع سیل مردم را مطلع کرده بودیم، آنان می‌توانستند خودروهایشان را از کنار رودخانه جابه‌جا کنند و خسارت مالی یا جانی نبینند.

برای کاهش اثرات سیل چه کنیم؟

سیل‌های تابستانی سال جاری در کشور که ناشی از پدیده مانسون اتفاق افتاد علاوه بر خسارات وارد شده به کشور هشدارهایی را نیز به ما داد. یکی از دلایل تشدید تخریب سیلاب‌های اخیر از جمله در امامزاده داوود لایروبی نشدن برخی کانال‌ها بود. در این منطقه علی‌رغم اقدامات آبخیزداری، به علت لایروبی نشدن کانال‌ها و سقوط یک دستگاه خودرو در داخل آن، آب جاری شده تبدیل به سیل شد این در حالیست که لایروبی کانال‌ها و رودخانه‌ها یکی از موضوعاتی بوده که همواره متخصصان بر ضرورت انجام آن به عنوان یکی از راه‌های کاهش قدرت تخریب سیل تاکید کرده‌اند و ما اهمیت این موضوع را در سیل سال ۹۸ مشاهده کردیم. به عنوان نمونه در برخی از مناطق مانند آذربایجان غربی نیز علی‌رغم بارش شدید باران، به علت لایروبی کانال‌ها و رودخانه‌ها خساراتی به مردم منطقه وارد نشد.

یکی دیگر از روش‌های کاهش تخریب سیل ایجاد و نگهداری از پوشش گیاهی است. با توجه به خشکی بیش از حد زمین و نبود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق، بارش‌های رگباری شدید منجر به جاری شدن روان‌آب و حتی سیلاب در برخی نقاط شده است. برای اینکه در پایین‌دست خسارت ناشی از سیل نداشته باشیم اقداماتی همچون ایجاد و احیای پوشش گیاهی در بالادست؛ چه به‌صورت جنگل و چه به‌صورت مرتع باید در دستور کار قرار بگیرد. 

یکی از روش‌هایی که بیش از پیش باید مورد توجه قرار گیرد، آبخیزداری است. با آبخیزداری و استحصال آب باید آب باران را در خاک نفوذ دهیم تا هم خاک شسته نشود و خاک حاصلخیز از بین نرود و هم این آب‌ها تبدیل به سیل نشود.

اگر آب حفظ شود، به تبع آن خاک نیز حفظ می‌شود چراکه باید آب جاری شود تا خاک را با خود حمل کند اما اگر آب در خاک نفوذ کند، تبدیل به روان‌آب نمی‌شود و فرسایش ایجاد نمی‌کند و موجب تقویت پوشش گیاهی و دبی آب رودخانه‌ها می‌شود.

یکی دیگر از روش‌ها برای کاهش آسیب احتمالی و خطرات ناشی از سیل خودداری از تجاوز به حریم رودخانه‌ها است. کمااینکه در سیل سال جاری در استهبان شاهد جاری شدن سیل در منطقه تفریحی امامزاده سلطان شهباز استهبان بودیم این در حالیست که این منطقه مسیر جاری شدن سیلاب بود. در سال ۹۸ نیز سیل دروازه قرآن شهر شیراز تلفاتی را در پی داشت چراکه در منطقه وقوع سیل طغیان رودخانه «آب زنگی» و ریزش آب از ارتفاعات را داشتیم.

می‌توان از اقدامات مهم انجام شده در سال‌های اخیر به عزم دولت برای آزادسازی حریم رودخانه‌ها اشاره کرد چراکه هرگونه تجاوز به حریم و بستر رودخانه خسارت جانی و مالی برای مردم دارد. 

لازم به ذکر است که در کل جهان تنها مقداری از سیلاب قابل کنترل است و مقدار باقی‌مانده قابلیت کنترل ندارد اما نکته مهم آزاد گذاشتن مسیر سیلاب‌هاست. برای استفاده بهینه از سیلاب‌ها باید مسیر سیلاب‌ها باز باشد، به حریم و بستر رودخانه‌ها تجاوز نکنیم و اجازه دهیم سیلاب به پایین‌دست رود چراکه در پایین‌دست به اندازه کافی مصارف تعریف شده‌ای وجود دارد.  هرگونه مانع در  مسیر سیلاب خسارت‌های بسیاری را متوجه شهروندان و شهرها می‌کند.

بسیاری از پدیده‌های طبیعی همچون سیل، زلزله و توفان در زمان وقوع خود باعث بروز خسارات و آسیب‌هایی به جوامع انسانی می‌شوند و میزان این آسیب‌ها گاهی به‌حدی بالاست که تاثیرات بسیار مخربی حتی برای مدت‌های طولانی بر زندگی افراد ساکن در آن منطقه ایجاد می‌کنند اما نکته قابل توجه آن است که همیشه ماهیت این پدیده‌ها تخریبگر نیست بلکه فعالیت‌ها و عملکرد انسان‌ها در طبیعت، نتیجه چنین پدیده‌هایی را تخریب و ویرانی قرار داده است. بدین جهت باید با حفاظت از محیط زیست و عدم تجاوز به حریم آن‌ها از بروز چنین اتفاقاتی پیشگیری کنیم.