دولت به کشاورزان خسارت نکاشت بدهد تا تابستان تنش اجتماعی آبی شکل نگیرد/ خطر تشدید فرونشست زمین در دشت ها

آمارهای وزارت نیرو از تداوم روند خشکسالی و احتمال تشدید تنش آبی در بسیاری از مناطق ایران در تابستان 1401 حکایت دارد. در چنین شرایطی اگر دولت نخواهد راهکار مناسبی را برای مدیریت مصرف آب در بخش های مختلف کشور به ویژه در حوزه کشاورزی در نظر بگیرد، بعید نیست که در ماه های آتی بسیاری از نقاط ایران مانند تابستان سال گذشته با بحران آب مواجه شوند. دکتر فاطمه کاراندیش، عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب و فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی معتقد است که در صورت عدم برنامه ریزی مناسب دستگاه اجرایی، بحران آب امسال می تواند مانند سال گذشته منجر به بروز تنش های اجتماعی آبی در برخی نقاط کشور شود. راهکار کوتاه مدت پیشنهادی این کارشناس آب، پرداخت خسارت نکاشت به کشاورزان برای ترغیب آنها نسبت به عدم کشت تابستانه است؛ زیرا بخش کشاورزی مهمترین مصرف کننده آب در تابستان های خشک ایران محسوب می شود.

آخرین آمارهای وزارت نیرو درباره کاهش بارندگی و خالی شدن سدهای ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آخرین آمارهای وزارت نیرو درباره وضعیت منابع آبی سطحی ایران، از خالی بودن تقریبا نیمی از ظرفیت سدهای کشور حکایت دارد. در این میان متاسفانه مقدار پرشدگی مخازن بسیاری از سدهای بزرگ مربوط به کلانشهرها از میانگین پرشدگی سدهای ایران کمتر است؛ به نحوی که مطابق آماری که در تاریخ 7 خرداد امسال توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام شد، با وجود این که در آن تاریخ تنها حدود 53 درصد متوسط ظرفیت سدهای ایران پر بود، میزان پرشدگی ظرفیت سد زاینده رود حدود 30 درصد و همچنین مقدار پرشدگی ظرفیت سدهای استان تهران حدود 33 درصد بود. البته سدهای خوزستان و حوضه آبریز دریاچه ارومیه در آخرین آمار اعلام شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران، وضعیت نسبتا بهتری داشت، به نحوی که سدهای خوزستان حدود 57.3 درصد و سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز حدود 74 درصد پر بود.

همچنین مطابق آمارهای وزارت نیرو، در سال آبی جاری در عمده حوضه های آبریز کشور شاهد کاهش محسوس بارندگی ها نسبت به متوسط بلندمدت بوده ایم؛ به طور مثال، در هفت حوضه آبریز درجه دوی ایران شامل طشک - بختگان و مهارلو، هامون - جازموریان، هامون - مشکیل، بندرعباس - سدیج، رودخانه های بلوچستان، کل، مهران و مسیل های جنوبی و مند - کاریان و خنج در اردیبهشت امسال نسبت به متوسط بلندمدت با کاهش 50 درصدی بارندگی ها روبه‌رو بودیم.

همچنین مطابق گزارش اخیر موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، در اردیبهشت امسال از مجموع 30 حوضه آبریز درجه دوی ایران، هفت حوضه با کاهش بیش از 50 درصد نسبت به دوره بلندمدت مواجه شدند که در این میان حوضه آبریز بندرعباس - سدیج با کاهش 88 درصدی بارش ها مقام نخست حوضه های آبریز خشک ایران در اردیبهشت 1401 را ثبت کرد. همچنین در اردیبهشت سال جاری، 12 حوضه آبریز درجه دوی ایران با کاهش بارش بین 25 تا 50 درصد نسبت به متوسط بلندمدت مواجه شدند و 11 حوضه آبریز نیز کاهشی بین صفر تا 25 درصد را تجربه کردند.

با روند فعلی، سال به سال بحران آب ایران تشدید می شود

خطرناک ترین نکته گزارش اخیر موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، این است که در اردیبهشت 1401، هیچ کدام از حوضه های آبریز ایران، افزایش بارش را نسبت به متوسط بلندمدت تجربه نکردند. این اتفاق در سال آبی گذشته نیز تقریبا در تمام حوضه های آبریز کشور رخ داد و بنابراین اکنون که به فصل تابستان نزدیک می شویم، کشورمان عملا مشغول گذراندن دومین سال متوالی خشکسالی است. در چنین شرایطی بعید نیست که با توجه به کاهش محسوس بارندگی ها در سال آبی جاری و خالی شدن حدود نیمی از ظرفیت سدهای ایران، تابستان امسال هم مانند تابستان 1400 شاهد تکرار تنش های اجتماعی آبی  در برخی نقاط کشورمان باشیم.

این نکته ای است که دکتر فاطمه کاراندیش، عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب و فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: با توجه به تداوم روند خشکسالی در سال آبی جاری و با توجه به این نکته که ما هنوز نتوانسته ایم برنامه ریزی مناسبی را برای تامین آب شرب، کشاورزی، صنعت و حقابه محیط زیست در بسیاری از نقاط کشور داشته باشیم، تشدید تنش های آبی در تابستان امسال در برخی نقاط کشور، احتمالا مانند سال گذشته منجر به تکرار تنش های اجتماعی آبی خواهد شد.

وی افزود: شکی نیست که با توجه به احتمال تشدید تنش های آبی در تابستان 1401، ما امسال هم باید نگران وقوع تنش های اجتماعی آبی  باشیم. با توجه به عدم اصلاح الگوی مصرف آب، تداوم سوء مدیریت منابع آبی و برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی در ایران، متاسفانه پیش بینی می شود که سال به سال وضعیت بحران آب کشورمان تشدید شود. تا زمانی هم که ما شیوه کنونی مدیریت تامین و مصرف منابع آبی را اصلاح نکنیم، نمی توانیم تنش های آبی را صرفا به گردن تغییرات اقلیمی و خشکسالی بیندازیم.

فقدان نگاه بلندمدت در سدسازی عامل فعال شدن کانون های داخلی گرد و غبار

کاراندیش با انتقاد از عدم انجام مطالعات کافی و نداشتن نگاه بلندمدت در حین احداث بسیاری از سدهای ایران گفت: متاسفانه ما در هنگام ساخت بیشتر سدهای کشور، تغییرات آورده رودخانه ها در بلندمدت با توجه به روند تغییرات اقلیمی و افزایش میزان برداشت آب از رودخانه ها را در نظر نگرفتیم و همین مساله منجر به آن شده است که با وجود این که در گذشته بسیاری از سدهای کشورمان کاربرد مناسبی در تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت داشتند، اکنون نه تنها این سدها در تامین آب مورد نیاز مصرف کنندگان با مشکل مواجه شوند، بلکه از تامین حقابه زیست محیطی نیز عاجز بمانند؛ مساله ای که به تشدید روند خشک شدن دشت ها، تالاب ها و رودخانه های کشورمان دامن زده و این اتفاق، فعال شدن بسیاری از کانون های داخلی گرد و غبار در ایران را به همراه داشته است.

عضو فعال شبکه جهانی رد پای آب ادامه داد: با توجه به عدم وجود نگاه بلندمدت و انجام مطالعات کافی پیش از احداث بسیاری از سدهای ایران، اکنون مجموع ظرفیت سدها در بخش زیادی از حوضه های آبریز کشور، بیش از توان اکولوژیک این حوضه ها است و همین مساله منجر به خالی ماندن بخش زیادی از مخازن سدهای ایران در شرایط کنونی شده است. در چنین شرایطی با توجه به روند گرمایش جهانی و عدم تغییر نگاه سازه محور بسیاری از مسئولان اجرایی، به نظر می رسد که در آینده، وضعیت سدهای کشور از شرایط امروز هم بدتر خواهد شد.

وی در ادامه تاکید کرد: مهمترین اقدامی که ما در شرایط بروز تنش های آبی باید انجام دهیم، اصلاح الگوی مصرف به‌ویژه در بخش کشاورزی است، زیرا این بخش، بزرگترین مصرف کننده آب ایران محسوب می شود. این در حالی است که متاسفانه ما در دهه های اخیر تلاش مناسبی برای کاهش مصرف آب انجام نداده ایم و تمام تمرکز خودمان را روی تامین آب با نگاه سازه محور گذاشته ایم و به همین دلیل به احداث سدهای گوناگون و اجرای پروژه های انتقال آب دست زده ایم. البته صرف اجرای این پروژه ها مخرب محیط زیست نیست، ولی قطعا نگاه سازه محور، حریصانه و غیراصولی ما به تامین منابع آبی، در تخریب اکوسیستم بسیاری از مناطق ایران نقش داشته است.

اگر به کشاورزان خسارت نکاشت ندهیم، طبیعت چند برابر این هزینه را پس خواهد گرفت

کاراندیش درباره مهمترین راهکار کوتاه مدت موجود برای مدیریت تشدید تنش های آبی در تابستان امسال توضیح داد: بهتر است که ما در تابستان امسال بخصوص در مناطقی که بیشتر با وضعیت تنش آبی مواجه هستند، به طور کامل از کشت تابستانه دست بکشیم. البته با توجه به این که در شرایط فعلی، دولت هنوز شغل جایگزینی را برای کشاورزان تعریف نکرده است، دستگاه اجرایی باید به کشاورزان خسارت نکاشت بدهد، زیرا اگر دولت این کار را انجام ندهد، یا با خالی شدن بیش از حد مخازن سدهای ایران مواجه خواهیم شد یا کشاورزان ناچار می شوند که بیش از پیش به برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی روی بیاورند؛ اقدامی که حاصل آن چیزی جز تشدید روند فرونشست زمین در دشت های بحرانی نخواهد بود.

این فوق دکترای توسعه پایدار کشاورزی ادامه داد: اگر دولت امسال نخواهد که پرداخت هزینه خسارت نکاشت به کشاورزان را تقبل کند، با توجه به تداوم روند خشکسالی، تغییرات اقلیمی و بخصوص سوء مدیریت منابع آبی، در آینده ای کاملا نزدیک، طبیعت چند برابر این هزینه را از ما پس خواهد گرفت. به عبارت دیگر، اگر ما در تابستان امسال که قطعا با تشدید تنش های آبی در بسیاری از نقاط ایران مواجه می شویم، نخواهیم که روند برداشت آب در حوزه کشاورزی را کنترل کنیم، عملا خسارتی را به طبیعت وارد می کنیم که به زودی با شدت بیشتری به خودمان بازخواهد گشت.

وی در پایان تصریح کرد: تنها راهکار برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی در تابستان امسال، این است که دولت مبلغ مناسبی را از بودجه عمومی کشور به عنوان خسارت نکاشت به کشاورزان بپردازد و بعد، نظارت های خود را تشدید تا برداشت غیرقانونی از منابع سطحی یا زیرزمینی اتفاق نیفتد. دولتمردان همچنین باید توجه داشته باشند که در شرایط کنونی، کشاورزان به وعده های نسیه اعتماد نخواهند کرد، بنابراین طرح های تشویقی مانند معافیت مالیاتی، نمی تواند کشاورزان را به عدم کشت تابستانه راضی کند، بلکه روستاییان کشور تنها در صورتی از کشاورزی در تابستان امسال دست خواهند کشید که دولت پرداخت خسارت نکاشت به آنها را برعهده گیرد.