پشت پرده گفت و گوهای تهران و طالبان

به گفته ذبیح‌الله مجاهد، «ما می‌خواهیم به تمامی شهروندان افغان اطمینان بدهیم که هیچ تهدیدی دیگر از جانب ما متوجه آنها نخواهد بود. به محض خروج نیروهای خارجی و انعقاد توافقنامه صلح، شاهد اعلام یک عفو عمومی خواهیم بود.» به نظر می‌رسد که این پیام علاوه بر افغان‌ها، به همسایگان هم رسیده و آنها هم دیگر آن همسایگان گذشته نیستند. مذاکرات گروه طالبان در ابوظبی، جده (که شرکت نکرد) و تهران نشانه‌هایی است از باور همسایگان به اینکه این طالبان شاید آن طالبان گذشته نباشد. گرچه پس از انصراف طالبان از شرکت در نشست جده سخنگویش در پیامی به شبکه «طلوع نیوز» اعلام کرد این نشست در برنامه‌شان نبود اما درباره نشست بعدی‌شان با امریکایی‌ها بزودی اطلاع خواهند داد. منابع افغان این را مانعی جدید برای کشاندن طالبان به گفت‌وگو با دولت افغانستان می‌دانند که از مذاکره مستقیم با دولت اجتناب می‌کند.

در چنین شرایطی است که عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران دیروز برای دومین بار طی سه ماه گذشته به کابل رفت؛ با دو دستور کار: پیگیری امور کاری کمیته‌های پنجگانه ایران و افغانستان برای امضای سند جامع همکاری‌های دو کشور و مذاکرات صلح با گروه طالبان. این سفر یک هفته پس از جلسه هیأتی از طالبان با عراقچی در تهران انجام شد؛ نشستی که بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه ایران می‌گوید با اطلاع دولت افغانستان بوده و تهران برای تسهیل گفت‌وگوهای بین‌افغانی تلاش خواهد کرد و سخنگوی طالبان موضوعات این گفت‌وگو را «وضعیت افغانستان پس از اشغال» و «برقراری صلح و امنیت در افغانستان و منطقه» عنوان کرده است. از نظر زمانی، این سفرها پس از اعلام امریکا برای خروج نیمی از نیروهایش از افغانستان انجام شد؛ تصمیمی که طالبان تهدیدکننده امریکا به تکرار سرنوشت شوروی را به استقبال واداشت و یکی از فرماندهان ارشدش آن را «راضی کننده» توصیف کرد. همزمان گروه طالبان با زلمای خلیل‌زاد، نماینده ویژه امریکا برای صلح افغانستان در قطر دیدار کردند و خلیل زاد به خبرنگاران گفت طالبان به این نتیجه رسیده که دیگر نمی‌تواند از راه نظامی به پیروزی دست یابد و قرار است در آینده‌ تغییراتی را در هیأت گفت‌وگوکننده‌اش انجام دهد.

این رخدادها نشان‌دهنده عزمی منطقه‌ای برای گفت‌وگو با طالبان است که بنا به آخرین گزارش «سیگار» یا اداره بازرسی عمومی امریکا برای بازسازی افغانستان نزدیک به ۴۵ درصد از خاک افغانستان یا در اداره آن است یا در آنجا جنگ جریان دارد. حتی ترکیه هم اعلام کرده در ماه مارس میزبان نشست سه جانبه با حضور افغانستان و پاکستان درباره روند گفت‌وگوهای صلح افغانستان خواهد بود.

از تماس تا مذاکره

در سفر علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به کابل در پنجم دی که گفت‌وگوی ایران و طالبان به طور رسمی تأیید شد، اشاره به رفع مشکلات امنیتی در افغانستان شد و اینکه مجموعه ارتباطات و گفت‌وگوهای انجام شده با گروه طالبان با اطلاع دولت افغانستان بوده و این روند همچنان ادامه خواهد داشت.

البته گفت‌وگوهای ایران و طالبان به تازگی آغاز نشده، حمیدرضا بهرامی، سفیر ایران در افغانستان ۳۰ اردیبهشت امسال در مصاحبه با شبکه «طلوع نیوز» گفت: «ما به صراحت گفته‌ایم که با طالبان تماس داریم و حتی این تماس را تبدیل به ارتباط نکردیم زیرا نخواستیم برای طالبان مشروعیت‌زایی شود و به صراحت گفتیم که هدف این تماس تشویق آنها برای پیوستن به روند مذاکرات صلح با دولت افغانستان است.» آنچه با سفر شمخانی به کابل و متعاقب آن سفر هیأت طالبان به ایران و سفر عراقچی به افغانستان علنی شد، تغییر سطح این روابط از «تماس» به «مذاکره» است. روزنامه «صبح نو» متعلق به هواداران قالیباف در گزارشی که ۱۱ دی ۹۷ منتشر کرد، مبدأ این مذاکرات را به اوایل سال ۹۵ برد زمانی که «ملا اختر منصور، رهبر طالبان به مدت دو ماه در ایران به سر برد و تنها چند روز بعد از خروج از ایران در ۲۱ مه‌۲۰۱۶ (اول خردادماه ۹۵)، در حمله پهپاد امریکایی در پاکستان کشته شد. بنابر اخباری که برخی از سایت‌ها منتشر کردند او به مدت دو ماه در ایران حضور داشته و مذاکرات متنوعی با نهادها و دستگاه‌های مختلف داشته که مهم‌ترین موضوعات مذاکرات جلوگیری از پیوستن بدنه طالبان به داعش، حفظ هویت طالبان در برابر داعش و مبارزه با قاچاق مواد مخدر بوده است.»

اما سفری که یک گروه هفت تا هشت نفره از دفتر سیاسی طالبان مقیم دوحه قطر به تهران داشتند، سابقه این مذاکرات را به اردیبهشت ۹۴ می‌برد گرچه اعلام شد که موضوع دیدار «طیب آغا»، مسئول دفتر‌ سیاسی طالبان در قطر با مقامات امنیتی ایران، درباره «مسائل منطقه‌ای بویژه مسائل جهان اسلام و همچنین مسائل مربوط به مهاجران» بوده است.

اهداف مشترک و اختلافات آشکار

چه چیزی پای ایران و طالبان را به اتاق مذاکره باز کرد؟ دو دشمن دیرین که پس از قتل‌عام دیپلمات‌های ایرانی در مزار شریف در سال ۷۷ تا آستانه درگیری نظامی هم پیش رفتند و ایران 200 هزار نفر نیروی نظامی در مرز با افغانستان مستقر کرد. سؤال این جواب را واقعیات موجود افغانستان می‌دهد؟ طالبان نیمی از خاک افغانستان را در اختیار دارد، کشوری که ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد، کشوری که یک سوم مواد مخدر تولیدی‌اش راهی ایران می‌شود، حدود 500 هزار نفر از اتباعش با گذرنامه رسمی در ایران هستند، 800 هزار نفرشان با کارت سبز و 800 هزار نفر به صورت غیرقانونی. کشوری که در دوره سلطه طالبان از نظر ایدئولوژی مذهبی در نقطه مقابل جمهوری اسلامی قرار داشت و افراط گری‌های اجتماعی و تبعیض‌ها علیه زنان حتی ممانعت از تحصیل دختران در آن جلوه دیگری از ایدئولوژی حاکم بر آن بود که با قرائت ایران از اسلام در تضاد و تناقض بود. در همین دوره حاکمیت طالبان با وجود این سختگیری‌ها اما با برقراری امنیت، نفی اشغالگری و کاهش تولید مواد مخدر توانست پایگاه مردمی برای این گروه ایجاد کند که امروز به مثابه واقعیتی فراروی مذاکره‌کنندگان با طالبان قرار گرفته است. البته عملکرد دولت افغانستان و فساد حاکم نیز مزید بر علت شده تا طالبان جذب هوادار کند. با این حال ایران پس از حمله امریکا به افغانستان در سال ۲۰۰۱ و گنجاندن طالبان همتراز القاعده در فهرست گروه‌های تروریستی سازمان ملل، سقوط دشمنش را به نظاره نشست و در اجلاس بن شرکت کرد. به تازگی آشکار شده که ایران در تدوین قانون اساسی افغانستان ملاحظاتی داشته که گنجانده شد. یکی اینکه ایران نمی‌خواست در همسایگی‌اش حکومت پادشاهی شکل بگیرد و گرچه اصراری بر تشکیل «جمهوری اسلامی افغانستان» نداشت اما خواهان تغییر پروسه حاکمیت از پادشاهی به جمهوری بود. تلاش بعدی ایران رسمیت بخشیدن به اقلیت شیعیان در قانون اساسی افغانستان بود. این دو ملاحظه عملی شد.

با وجود اختلافات دیرین و دشمنی‌های آشکار و پنهان، وجود چند اشتراک، ایران و طالبان را به مذاکره واداشته است؛ یکی انتقال نیروهای داعش به سمت آسیای میانه که عمدتاً نیروهای غیرعرب‌زبان این گروه تروریستی راهی افغانستان می‌شوند و دیگری مسأله حضور نیروهای خارجی در این کشور. البته اختلافات دو طرف کم نیست؛ طالبان میل فزاینده به قدرت دارد در حالی که این با سیاست‌های ایران در تناقض است. ایران شاید با طالبان در حکومت کنار بیاید اما با حکومت طالبان کنار نخواهد آمد؛ در این صورت باز هم اولویت طالبان، دشمنی با ایران خواهد بود. فعلاً طالبان، شیعیان افغانستان را دشمن خود می‌داند. اما تهدید داعش چنان جدی است که فعلاً دو طرف می توانند چشم بر اختلافات ببندند تا تجربه عراق و سوریه تکرار نشود. در سوریه و عراق اول داعش مستقر شد بعد سرزمین را از آن پس گرفتند اما در افغانستان سیاست اولیه بر جلوگیری از استقرار داعش است. تهدید جدی ، افزایش حملات تروریستی داعش علیه شیعیان افغانستان است که ایران در مذاکره با دولت افغانستان سعی در یاری‌رسانی به آنها برای دفاع از خود دارد. در مذاکره با طالبان هم یکی از خواسته‌های جدی ایران، جلوگیری از حملات به شیعیان در کنار حفظ امنیت مرزهاست.

مطالبات طالبان

در مقابل اما طالبان سعی در مشروعیت‌زدایی از دولت افغانستان دارد و چون مبنای مشروعیت را از راه بیعت می‌داند و نه انتخابات، شیوه انتخابی سران کشور را یکسره مردود می‌شمارد. البته سعی دارد از شمول گروه‌های تروریستی نیز خارج شود و کشورهای منطقه را به مسابقه برقراری روابط با خود تشویق کند. تضعیف دولت افغانستان اما نه سیاست اعلامی ایران است نه سیاست اعمالی. حتی دیروز عراقچی در دیدار با اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان گزارشی از مذاکرات با طالبان ارائه داد و بنا به گزارش ایسنا «از تعهد دولت ایران به اصل رهبری و مالکیت حکومت افغانستان در تداوم پروسۀ صلح اطمینان داد.»

استدلال ایران به دولت افغانستان برای پذیرش گفت وگو با طالبان، اما تأکید بر به رسمیت شناختن آنهاست، چنانکه در سوریه معارضان سوری را پذیرفتند، در افغانستان هم طالبان را بپذیرند. کمااینکه همه طالبان، پشتون هستند اما همه پشتون‌ها طالبان نیستند و حتی گروه‌هایی از آنها با ایران ارتباط دارند. در مقابل طالبان هم طرف اصلی مذاکره را امریکایی‌ها می‌داند و نه دولت افغانستان. همین رویکرد البته پاشنه آشیل مذاکره با طالبان است که چه از نظر ایدئولوژیک (ترجیح بیعت به انتخابات) و چه استراتژیک (مذاکره با قدرت مسلط و نه دولت مستقر) اعتبار و مشروعیتی برای دولت افغانستان قائل نیست. دومین نقطه ناامیدی از حصول نتیجه مذاکره با طالبان، ماهیت تمامیت‌خواه جریان طالبان به سوی قبضه تمام قدرت و نه بخشی از آن است که این شروع مشکلات مرزی و عقیدتی با ایران خواهد بود.

ایران کمک نظامی نمی‌کند

«ایران» از منابع آگاه مطلع شده که مقامات ایرانی در گفت‌وگو با نمایندگان طالبان صراحتاً گفته‌اند که هیچ کمک نظامی به آنها برای مقابله با داعش نمی‌کنند. حتی مدافعین افغان حرم (گروه فاطمیون) از سوریه به افغانستان نیز منتقل نمی‌شوند. علاوه بر آن در گفت‌وگوها بر اطلاع دولت افغانستان از روند مذاکره ایران با طالبان نیز تأکید شده و حتی اینکه اعلام مذاکره با طالبان در جریان سفر شمخانی به کابل نیز با همین هدف صورت گرفت که نشان دهند این مذاکرات با اطلاع و هماهنگی دولت افغانستان صورت می‌گیرد.

چالش طالبان وطنی و خارجی

چالش دیگر در مذاکرات ایران با طالبان جهت ترغیب آنها به مذاکره با دولت افغانستان، چنددستگی درونی این گروه است. فقط طالبان خوش خیم با دولت افغانستان همکاری می‌کنند؛ در نقطه مقابل عملیات‌های انتحاری برعهده طالبان پاکستانی است. روزنامه افغانستانی «۸ صبح» روز ۸ دی در گزارشی نوشت یک‌سوم نیروی ماشین جنگی طالبان را جنگجویان خارجی تشکیل می‌دهد. استناد این روزنامه به مصاحبه اخیراً یکی از فرماندهان ارشد و عضو شورای رهبری طالبان با ان‌بی‌سی است که تعداد جنگجویان خارجی را که در صفوف طالبان می‌جنگند بین ۳ تا ۴ هزار نفر خوانده بود که شهروندان پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان، ایغور‌های چین، چچن، عرب‌ها، پنجابی‌ها، تونسی‌ها، عربستانی‌ها، یمنی‌ها و عراقی‌ها هستند اما به نوشته «۸ صبح» این رقم واقعی نیست و منابع استخباراتی و اطلاعاتی غربی تعدادشان را بین ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر می‌دانند.

این آمار نشانه صعب‌العبور بودن مسیر ایران در «تسهیل‌گری مذاکرات بین افغانی» است؛ تفکیک طالبان خارجی با طالبان افغان و متقاعد کردن دولت کابل به مذاکره با طالبان وطنی. مذاکره ایران و طالبان گرچه در یک فرآیند دوجانبه انجام می‌شود اما متأثر از پازل مذاکرات منطقه‌ای است که چگونگی نشاندن دولتی‌ها و طالبان به میز مذاکره را تعیین می‌کند.

رایزنی های عراقچی در افغانستان

با اعلام رسمی مذاکرات جمهوری اسلامی با گروه طالبان، سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران در خلال سفر به افغانستان با اشرف غنی، رئیس جمهوری این کشور دیدار و پیرامون مذاکرات یاد شده با طالبان و همچنین مسائل دوجانبه گفت‌وگو کرد. به گزارش ایسنا، در این دیدار که در قصر «گلخانه ارگ» انجام شد، دو طرف در رابطه با اهمیت مناسبات همه جانبه دولت با دولت، پروسه صلح به رهبری و مالکیت افغان‌ها و چگونگی استفاده بهتر از بندر چابهار بحث و تبادل نظر کردند. بر اساس آنچه سایت ریاست جمهوری افغانستان اعلام کرده است، معاون وزارت خارجه ایران نیز در این دیدار در رابطه با رایزنی اخیر مقامات ایرانی با طالبان به رئیس جمهوری افغانستان گزارشی ارائه داد و از تعهد دولت ایران به اصل رهبری و مالکیت حکومت افغانستان در تداوم پروسه صلح، به رئیس جمهوری افغانستان اطمینان داد. همچنان در این دیدار تأکید شد که در تمام ابعاد با هماهنگی بیشتر کار صورت گیرد تا نتیجه مؤثر به دنبال داشته باشد. عراقچی هفته گذشته در تهران با گروهی از اعضای ارشد طالبان دیدار و گفت وگو کرده بود.

دیدار عراقچی و عبدالله عبدالله

معاون وزیر خارجه ایران در ادامه دیدارهای خود در افغانستان با «عبدالله عبدالله» رئیس اجرایی حکومت وحدت ملی افغانستان در قصر «سپیدار »دیدار و رایزنی کرد. عراقچی در این نشست، روابط میان دو کشور را تاریخی و دوستانه خواند و از پیشرفت کار در باره نهایی شدن سند جامع همکاری‌های مشترک میان دو کشور صحبت کرد. او در این ارتباط افزود: «سه کمیته از کمیته‌های مشترک کارهای خود را به پایان رسانده‌اند و کار دو کمیته دیگر در حال نهایی شدن است». معاون ظریف ابراز امیدواری کرد که این سند هرچه زودتر نهایی شود و رهبران دو کشور آن را امضا کنند .

در این نشست عراقچی از مذاکرات جمهوری اسلامی ایران با هیأت طالبان در تهران صحبت کرد و رئیس اجرایی دولت افغانستان را در جریان این مذاکرات قرارداد.

این دیپلمات ارشد ایرانی همچنان تأکید کرد:«این مذاکرات در هماهنگی با حکومت افغانستان صورت گرفته و جمهوری اسلامی ایران از حکومت افغانستان و مذاکرات صلح به رهبری و مالکیت افغان‌ها حمایت و پشتیبانی می‌کند.»

او همچنان حمایت خود را از روند مردم‌سالاری و برگزاری انتخابات در افغانستان ابراز داشت و ضمن بااهمیت‌خواندن میزان مبادلات تجارتی میان دو کشور خواهان افزایش روابط و داد و ستد اقتصادی میان ایران و افغانستان شد .

رئیس اجرایی دولت وحدت ملی افغانستان نیز در جریان این دیدار روابط میان دو کشور را تاریخی و استوار بربنیادهای محکم دوستی و همکاری خواند. عبدالله عبدالله حمایت این کشور را از نهایی شدن سند جامع ابراز و تأکید کرد که کارهای باقیمانده دو کمیته باید بزودی نهایی شود . وی از این‌که جمهوری اسلامی ایران طرف افغانستان را در جریان مذاکرات با گروه طالبان قرارداده است، قدردانی کرد. رئیس اجرایی دولت افغانستان همچنان تأکید کرد که حکومت از صلح حمایت می‌کند، اما صلح نمی‌تواند به قیمت دستاوردهای سالیان اخیر تحقق یابد.

این مقام مسئول در دولت افغانستان نقش تهران را در میزبانی از مهاجرین افغانستان ستود و خواهان افزایش همکاری‌ها میان دو کشور شد.اخبار 24 ساعت گذشته رکنا را از دست ندهید

سرگه بارسقیان