بیش از 60 درصد ساختمان های ایران در بافت فرسوده قرار دارند / 29 استان روی گسل

زلزله در تهران به فاجعه ای انسانی منجر خواهد شد. بیش از 40 سال از دوره بازگشت زلزله در تهران گذشته است و در چنین شرایطی هر لحظه باید منتظر وقوع زلزله در تهران باشیم. دکتر فریبرز ناطقی الهی، زلزله شناس پیش بینی می کند که در صورت وقوع زلزله در تهران، بزرگی آن بیش از 7.3 ریشتر خواهد بود. دکتر مهدی زارع، رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم نیز تاکید دارد که با توجه به تشدید نرخ فرونشست زمین در تهران، احتمال وقوع زلزله در تهران افزایش یافته است.

وقوع زلزله با استان های محروم کشور چه خواهد کرد؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، با وجود این که خرابی های زلزله هرمزگان محدود بود و صرفا برخی روستاها شاهد تخریب دیوار منازل مردم بودیم و البته بعضی زیرساخت های شهری نیز دچار آسیب شد، اما بازهم وقوع یک زمین لرزه با بزرگی بیش از 6 ریشتر در یکی از استان های کم برخوردار کشور، هرچند عمق آن در لایه های پایین زمین قرار داشت، مردم را از احتمال وقوع زمین لرزه ای بزرگ در استان های محروم کشور نگران کرد.

در این میان بسیاری از کارشناسان به این فکر فرو رفتند که با توجه به گستردگی بافت های فرسوده به ویژه در مناطق کم برخوردار کشور، در صورت تکرار زمین لرزه های بزرگ مقیاس در استان های محروم که عمق کانون زلزله در سطح بالاتری از زلزله هرمزگان قرار داشته باشد، دقیقا چه خسارت هایی برای بافت های فرسوده ایران پدید خواهد آمد؟

این سوال را با دکتر فریبرز ناطقی الهی، زلزله شناس در میان گذاشتیم و او نیز در پاسخ به خبرنگار رکنا گفت: ساختمان های موجود در نقاط مختلف ایران در بازه های زمانی متفاوتی ساخته شده اند، از صدها سال گذشته تا امروز. همچنین ساختار ساختمان ها در پهنه های مختلف کشورمان با یکدیگرمان متفاوت است، اما عمدتا ساختمان های جدید دارای اسکلت بتنی یا فولادی هستند و اگر اصول ساختمان سازی در آنها رعایت شده باشد، عموما ساختمان های مقاوم تری هستند.

اما به گفته این استاد مهندسی زلزله، اگر ساختمان های جدید درست طراحی نشده باشند و اصول ایمنی ساختمان در آنها رعایت نشده باشد، تخریب آنها می تواند خسارت بیشتری را نسبت به ساختمان های خشت و گلی یا آجری قدیمی به همراه داشته باشد.

فقط 2 استان ایران روی گسل قرار ندارند

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که بخش زیادی از ساختمان های موجود در استان های هرمزگان، کرمان، فارس، مرکزی و حتی در تهران، اصفهان، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی، ساختمان های قدیمی هستند که با مصالح ساختمانی سنتی از جمله خشت و گل یا آجر و سیمان ساخته شده اند. در این میان در شهرسازی امروز، به مجموعه ای از این ساختمان ها که در یک محله از شهر در کنار یکدیگر قرار گرفته اند، بافت فرسوده گفته می شود.

به گفته ناطقی الهی، اساسا مقاومت بافت های فرسوده در برابر زلزله بسیار پایین تر از بافت های نوساز و ایمن است و با وجود این که بیش از 60 درصد ساختمان های موجود در سطح کشور در بافت فرسوده قرار دارند، نوسازی یا بازسازی بافت های فرسوده در کشورمان با سرعت پایینی انجام می شود. در چنین شرایطی گرانی مصالح ساختمانی در سال های اخیر به کاهش سرعت نوسازی یا بازسازی بافت های فرسوده دامن زده است و در چنین شرایطی در آینده نسبت بافت های فرسوده به ساختمان های نوساز و ایمن بیشتر خواهد شد.

این کارشناس مدیریت بحران با تاکید بر این که عمده بافت های فرسوده کشور روی گسل قرار دارند، عنوان کرد: ایران سرشار از گسل است و تنها بخش اندکی از مناطق کشورمان روی گسل قرار نگرفته اند؛ به نحوی که به جز قسمت هایی از استان های اصفهان و خوزستان، سایر نقاط کشور عملا یا روی گسل قرار دارند یا نزدیک یک گسل فعال قرار گرفته اند.

کدام استان های کشور بیشتر در معرض زلزله هستند؟

این استاد مهندسی زلزله در پاسخ به این سوال که کدام استان های کشور بیشتر در معرض زمین لرزه قرار گرفته اند، گفت: هرمزگان، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، کرمان و چهارمحال و بختیاری از جمله مهمترین استان هایی هستند که بیشتر در معرض وقوع زلزله قرار دارند. نکته مهم این است که بیشتر این استان ها جزو استان های کم برخوردار کشور محسوب می شوند و بخش عمده ساختمان های موجود در آنها ناایمن هستند.

این زلزله شناس ادامه داد: کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، سمنان، گلستان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و بخصوص تهران نیز از جمله استان هایی هستند که میزان لرزه خیری آنها بالاتر است و با توجه به حجم انبوه بافت فرسوده موجود در این استان ها، در صورت وقوع زمین لرزه در این مناطق شاهد بروز خسارت های گسترده ای خواهیم بود.

بیش از 40 سال از دوره بازگشت زلزله بزرگ در تهران گذشته است

ناطقی الهی با تاکید بر این که وقوع زمین لرزه ای با مقیاس بالاتر از 7.1 ریشتر در تهران می تواند منجر به بروز فاجعه انسانی شود، گفت: تمام افراد متخصص در حوزه زلزله شناسی روی این نکته متفق القول هستند که با توجه به این که از دوره بازگشت زلزله 7.1 ریشتری در تهران گذشته است، در آینده نزدیک باید منتظر وقوع زلزله با مقیاس بالاتر از 7.3 ریشتر در پایتخت باشیم.

این زلزله شناس در توضیح بیشتر گفت: دوره بازگشت زلزله 7.1 ریشتر در تهران، حدود 160 سال ارزیابی می شود و این در حالی است که حدود 200 سال است که در تهران شاهد زمین لرزه ای با مقیاس 7.1 ریشتر به بالا نبوده ایم و بر همین اساس می توان پیش بینی کرد که احتمالا زمین لرزه بزرگ بعدی در تهران با مقیاس 7.3 ریشتر به بالا رخ می دهد.

این کارشناس مدیریت بحران ادامه داد: هیچ کس نمی تواند پیش بینی کند که چه زمانی در تهران شاهد وقوع زمین لرزه بزرگی خواهیم بود، اما علم زلزله شناسی به ما تاکید می کند که با توجه به این که بیش از 40 سال از دوره بازگشت زلزله بزرگ در تهران گذشته است، هر لحظه باید منتظر وقوع زمین لرزه ای عظیم در پایتخت باشیم.

بروز بزرگترین فاجعه انسانی تاریخ در صورت وقوع زلزله بزرگ در تهران

ناطقی الهی در بخش دیگری از صحبت هایش تاکید کرد: اگر زلزله ای با بزرگی بیش از 7.3 ریشتر در تهران رخ دهد و کانون زمین لرزه نزدیک به سطح زمین باشد، خسارت های این زلزله به حدی خواهد بود که بزرگترین فاجعه انسانی در میان همه سوانح طبیعی در طول تاریخ مکتوب بشر رخ خواهد داد.

این استاد مهندسی زلزله با تاکید بر این که بیش از 70 درصد ساختمان های شهر تهران در صورت وقوع زمین لرزه بزرگ دچار آسیب خواهند شد، عنوان کرد: وقوع آتش سوزی شدید به دلیل تخریب عظیم شبکه گاز تهران یکی از پیامدهای بی چون و چرای بروز زلزله بزرگ در پایتخت خواهد بود.

همچنین به گفته این کارشناس مدیریت بحران، با توجه به این که بیش از 76 درصد بیمارستان های تهران دارای ساختمان های ناایمن هستند، امکان دسترسی مردم به خدمات درمانی در هنگام وقوع زلزله به شدت دشوار خواهد بود. ضمن این که بخش زیادی از کلانتری ها و نهادهای امنیتی کشور در ساختمان های ناایمن قرار دارند و وقوع زمین لرزه ای بزرگ در تهران می تواند امنیت پایتخت را نیز به شدت با مشکل مواجه کند.

در واقع آن طور که این زلزله شناس می گوید، نه تنها وقوع زلزله در تهران شرایط را بحرانی می کند، بلکه امدادرسانی به مردم زلزله زده پایتخت نیز نوعی بحران محسوب می شود، زیرا با توجه به تخریب بخش زیادی از ساختمان ها و خراب شدن قسمت مهمی از مراکز درمانی و امدادی کشور، اساسا ممکن است تردد در تهران بعد از وقوع زمین لرزه ای بزرگ با مشکل مواجه شود و به همین دلیل، این احتمال وجود دارد که حتی رساندن کمک های اولیه به مردم زلزله زده تهران در آن شرایط تا چند روز غیرممکن شود.

افزایش احتمال وقوع زلزله با تشدید فرونشست زمین

در این میان اما نکته دیگری که تا کنون کمتر به آن پرداخته شده است، احتمال افزایش وقوع زمین لرزه بر اثر رشد نرخ فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور بخصوص تهران است. باید توجه داشت که براساس برخی مطالعات کارشناسان زلزله شناسی، در دشت هایی که اولا دارای گسل های فعال هستند و ثانیا نرخ فرونشست زمین در آنها به شدت بالا رفته، احتمال وقوع زلزله نیز بیشتر است.

در این میان اخیرا دکتر محسن پورکرمانی، کارشناس زمین شناسی اخیرا در گفت و گو با ایران با تاکید بر این که یکی از مشکلات استان تهران برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی است، عنوان کرده که در برخی مناطق کشور بخصوص تهران شاهد رسیدن نرخ فرونشست زمین به 36 سانتی متر هستیم و حتی در برخی استان ها مانند استان فارس نیز نرخ فرونشست زمین به بیش از این مقدار رسیده است.

دکتر مهدی زارع، رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در این باره با تاکید بر افزایش احتمال وقوع زلزله در دشت های دارای فرونشست زمین به خبرنگار رکنا گفت: رشد سرعت فرونشست زمین در مناطق دارای گسل های فعال می تواند افزایش میزان لرزه خیزی این گسل ها را به همراه داشته باشد و احتمال وقوع زمین لرزه های کوچک و حتی بزرگ را بیشتر کند. همچنین در هر شهری که فرونشست زمین رخ می دهد، اگر گسل های فعال وجود داشته باشد، آسیب پذیری آن شهر در برابر زلزله افزایش می یابد.

این کارشناس مدیریت بحران البته در ادامه تاکید کرد: هنوز تحقیقات جامعی درباره افزایش احتمال وقوع زمین لرزه بر اثر فرونشست زمین در ایران انجام نشده است، اما نتایج مقدماتی تحقیقاتی که در استان های تهران و البرز انجام شده، از این حکایت دارد که میزان لرزه خیزی برخی گسل های اطراف تهران که با فرونشست زمین مواجه هستند، تا حدودی افزایش یافته است.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی ادامه داد: نتایج مقدماتی تحقیقات دانشجویان ایرانی نشان می دهد در سال هایی که نرخ فرونشست زمین افزایش یافته، میزان لرزه خیزی گسل هایی که از محدوده های دارای فرونشست زمین در تهران و البرز عبور می کنند، رشد کرده است.

وقوع زلزله های شدید در آمریکا بر اثر فرونشست زمین

البته به گفته زارع، هنوز زمین لرزه شدیدی در ایران رخ نداده است که بتوان علت وقوع آن را فرونشست زمین دانست، اما نتایج تحقیقات برخی دانشمندان آمریکایی درباره زلزله های دوگانه جولای 2019 که در فاصله یک روز در جنوب کالیفرنیا رخ داد و بزرگی این دو زمین لرزه به ترتیب 6.4 و 7.2 ریشتر بود، نشان می دهد که تحریک گسل های مربوط به این زلزله ها با سرعت افزایش تخلیه منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین در آن مناطق مرتبط بوده است.

بنابراین به گفته رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم، از نظر برخی پژوهشگران علم زمین شناسی، نه تنها افزایش میزان لرزه خیزی گسل های فعال و احتمال وقوع زمین لرزه های کوچک، بلکه احتمال وقوع زلزله های بزرگ نیز به رشد سرعت فرونشست زمین به دلیل برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی مرتبط است.

در چنین شرایطی با توجه به تشدید نرخ فرونشست زمین در تهران و با توجه به این که بیش از 40 سال از دوره بازگشت زمین لرزه های بزرگ مقیاس در پایتخت گذشته است، احتمال وقوع زمین لرزه ای بزرگ در تهران در آینده ای نزدیک از نظر جمیع کارشناسان حوزه زلزله شناسی دور از انتظار نیست.

در این وضعیت اگر مسئولان از همین امروز به فکر مقاوم سازی ساختمان ها و مراکز عمومی پایتخت به صورت فوری نباشند، همان طور که برخی زلزله شناسان پیش بینی می کنند، بعید نیست که در آینده ای نه چندان دور شاهد وقوع فاجعه ای انسانی در پایتخت باشیم.