شیفتگان سد و سدستیزان، هر دو در اشتباه هستند / کم آبی ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی است نه سدسازی

سدهای ایران مهمترین سازه های موجود در کشور برای مدیریت منابع آبی به حساب می آیند. برخی کارشناسان معتقدند که سدهای ایران، از جمله مهمترین عوامل تخریب محیط زیست در بسیاری از حوضه های آبریز کشور محسوب می شوند. اما علیرضا دائمی، قائم مقام پیشین وزیر نیرو در گفت و گو با رکنا تاکید دارد که اصل صنعت سدسازی در کشورمان اشتباه نبوده است، بلکه ما باید سدهای ایران را به دو دسته «خوب» و «بد» تقسیم کنیم. او البته معتقد است که نیاز به ارزیابی مجدد تمام سدهای ایران وجود دارد و حتما باید سدهای اشتباه را از سر راه مدیریت منابع آبی کشور برداریم و دیگر از این سدها به عنوان ابزار مدیریت منابع آب استفاده نکنیم. این پژوهشگر آب همچنین تاکید دارد که کم آبی موجود در کشور ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی بوده است نه احداث سدهای ایران.

نباید اصل صنعت سدسازی را زیر سوال ببریم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آب، این روزها مهمترین زخم جامعه ایران است و آن قدر این زخم در سال های اخیر سر باز کرده که صدای بسیاری از ایرانیان که با کم آبی دست و پنجه نرم می کنند، بلند شده است؛ به نحوی که در ماه های اخیر شاهد بروز اعتراضات آبی شدید در خوزستان، چهارمحال و بختیاری و اصفهان بودیم و بعید نیست که در صورت تداوم روند سوء مدیریت منابع آبی، اعتراضات آبی به استان های فارس، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و دیگر نقاط ایران نیز کشیده شود.

در این میان یکی از مهمترین عوامل سوء مدیریت منابع آبی در کشور که در سال های اخیر بسیاری از کارشناسان نسبت به آن اعتراض کرده اند، احداث سدهای اشتباه در برخی حوضه های آبریز کشور بوده که منجر به بروز کم آبی، تخریب اکوسیستم و آسیب دیدن کشاورزی و سایر مسیرهای امرار معاش مردم شده است. البته اساسا سدسازی در چند سال گذشته مورد مناقشه بسیاری از کارشناسان حوزه آب و محیط زیست قرار داشته است و به صورت کلی شاهد شکل گیری دو دسته مخالفان سدسازی و موافقان سدسازی در میان کارشناسان آب و محیط زیست ایران هستیم.

علیرضا دائمی، قائم مقام پیشین وزیر نیرو البته در گفت و گو با رکنا معتقد است که اساسا نباید صنعت سدسازی در ایران را به صورت کلی زیر سوال برد، بلکه باید به این نکته توجه داشت که برخی سدهای ساخته شده در ایران نقش مهمی در مدیریت منابع آبی کشور داشته اند و برخی سدها نیز بیش از آن که برای مردم یک منطقه سود داشته باشند، منجر به تخریب طبیعت آنها شده اند. بنابراین ما نباید صنعت سدسازی کشور را به طور کلی زیر سوال ببریم، بلکه باید سدها را به دو دسته «خوب» و «بد» تقسیم کنیم و از این منظر به نقد صنعت سدسازی در ایران بپردازیم.

سدسازی در ایران بیش از 2 هزار سال قدمت دارد

دائمی در بخش دیگری از صحبت هایش، صنعت سدسازی در ایران را به سه دوره سنتی، دوره اول مدرن و دوره دوم مدرن تقسیم کرد و در توضیح بیشتر گفت: صنعت سدسازی در ایران بیش از 2 هزار سال قدمت دارد که از جمله آنها می توان به سدهای کُبار، طرق، کارده، بند امیر، بند عباسی، بند بهمن کوار و ... اشاره کرد که هر کدام در یک دوره تاریخی مهم در ایران ساخته شده اند و نقش مهمی در مدیریت منابع آبی بخشی از کشور ما ایفا کرده اند. البته در گذشته به سدهایی که دارای ارتفاع کوتاه تری بودند، بند گفته می شد.

وی افزود: علت اصلی روی آوردن ایرانیان به سدسازی در گذشته این است که ما از زمان های دور منابع آبی محدودی داشتیم و مدیریت سیلاب ها برای ما از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. به همین دلیل، ما در ایران سد کُریت را داریم که در قرن هشتم هجری شمسی ساخته شد و به مدت 550 سال بزرگترین سد قوسی جهان بود.  

این پژوهشگر آب ادامه داد: بررسی تاریخچه 2 هزار ساله احداث سد در ایران نشان می دهد که اساسا این سازه آبی، همواره نقش مهی در مدیریت منابع آبی در کشورمان داشته است و ما در گذشته های دور نیز سدهای زیادی در ایران ساخته ایم. در این میان در گذشته، معماری تاریخی نقش مهمی در سدسازی ایران داشت و هم اکنون بناهای برخی سدهای تاریخی کشورمان به آثار باستانی ایران تبدیل شده است.

آغاز سدسازی مدرن ایران از دهه 40

دائمی درباره تاریخ آغاز دوره اول سدسازی مدرن در کشور توضیح داد: سدسازی مدرن در سطح جهان 120 سال عمر دارد، ولی صنعت سدسازی جدید در ایران از سال 1340 آغاز شده است. یعنی ما از 60 سال پیش وارد صنعت سدسازی مدرن در جهان شدیم و در همان سال های اولیه، 13 سد مهم با کمک مشاوران خارجی در کشورمان ساخته شد.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو ادامه داد: سدهای دِز، لتیان، سفیدرود و کرج از جمله مهمترین سدهای اولیه ساخته شده در ایران هستند که هم اکنون عمر آنها از 50 سال می گذرد. این سدها که در دهه اول آغاز صنعت سدسازی مدرن در کشور ما ساخته شده اند، جزو سدهای مناسب کشور تلقی می شوند که هنوز هم از آنها بهره برداری می شود و در تمام این سال ها، نقش مهمی در مدیریت منابع آبی ایران داشته اند.

دهه 70 اوج فعالیت صنعت سدسازی در کشور

معاون پیشین برنامه ریزی وزارت نیرو با بیان این که ایران از انتهای دهه 60 وارد دوره دوم سدسازی مدرن شد، گفت: از زمانی که جنگ تحمیلی به پایان رسید و دوره سازندگی آغاز شد، سدسازی هم در ایران اوج گرفت و در این مدت شاهد تکمیل تعداد زیادی سد بودیم و البته شروع ساخت چندین سد در کشورمان هم از همین دوره آغاز شد.

این مدرس دانشگاه، دهه 70 را اوج دوران سدسازی در ایران توصیف کرد و اظهار داشت: در دهه 70 نه تنها تعداد زیادی سد ساخته شد، بلکه افتتاح چندین سد نیز در دستور کار گرفت که زمان تکمیل برخی از آنها حتی تا ابتدای دهه 90 طول کشید. البته از سال 90 به این سو، سدسازی در ایران به شدت محدود شد و در ده سال گذشته، کمتر شاهد آغاز احداث سد جدیدی در ایران بوده ایم.

سدهای سنتی ایران چه تفاوتی با سدهای مدرن دارند؟

دائمی درباره مهمترین تفاوت سدهای مدرن و سدهای سنتی توضیح داد: سدهای سنتی عمدتا توسط معماران بسیار توانایی ساخته شده اند که در گذشته های دور می توانستند با استفاده از مصالح ساختمانی خاص، اقدام به ساخت سدهایی کم نظیر در ایران کنند. همچنین در آن زمان ما دانشمندان زیادی در کشورمان داشتیم که در حوزه سدسازی فعالیت می کردند و می توانستند تمام محاسبات هندسی مربوط به ساخت سدها را انجام دهند.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو با تاکید بر این که سدسازی سنتی در ایران بیشتر به دلیل نیاز مردم انجام می شد، عنوان کرد: سدهایی مانند طرق و کارده در خراسان، کُریت در طبس و کُبار در قم عمدتا به این دلیل ساخته شده اند که در گذشته های دور امکان تامین آب از اعماق زمین در ایران وجود نداشت.

وی با بیان این که در گذشته بخش زیادی از ایرانیان به منابع آب زیرزمینی وابسته بودند، عنوان کرد: در گذشته های دور ما از دو طریق قنات و بند یا سدهای کوچک، منابع آبی کشورمان را تامین می کردیم. البته در آن زمان ما نمی توانستیم مانند امروز با استفاده از پمپ های مدرن از اعماق زمین آب بکشیم و چاه هایی که حفر می شد، عمدتا عمق کمی داشتند، به همین دلیل حتما نیاز داشتیم که در برخی مناطق سدسازی کنیم.

شیفتگان سد و سدستیزان، هر دو در اشتباه هستند

دائمی در پاسخ به این سوال که آیا سدسازی مدرن در ایران توانسته است گره های مهمی را از مدیریت منابع آبی کشور باز کند یا خیر، توضیح داد: ما نمی توانیم سدسازی را به طور کامل رد یا تایید کنیم. بلکه باید توجه داشته باشیم که سدسازی یک صنعت است که می تواند به صورت درست یا اشتباه انجام شود و این ما انسان ها هستیم که می توانیم استفاده های درست یا نادرستی از این صنعت داشته باشیم.

معاون پیشین برنامه ریزی وزارت نیرو ادامه داد: متاسفانه در سال های اخیر کارشناسان در جامعه ما به دو دسته شیفتگان سد و سدستیزان تقسیم شده اند که البته هر دوی آنها اشتباه می کنند. چون ما همان طور که نمی توانیم بدون در نظر گرفتن ضوابط زیست محیطی و اجتماعی سدهای مختلف، اقدام به ساخت آنها کنیم، همزمان نمی توانیم کشورمان را از صنعت سدسازی محروم کنیم.

وی با بیان این که سدسازی صحیح می تواند نقش مهمی در مدیریت منابع آبی کشور داشته باشد، عنوان کرد: ما نباید سدسازی را به طور کامل نفی کنیم، اما هم زمان نباید این رویکرد را داشته باشیم که در هر آبراهه ای که دلمان خواست، سد بسازیم، بلکه باید با رویکردی منصفانه به نقد سدهای خوب و بد موجود در کشور بپردازیم تا بتوانیم تصمیم صحیحی برای آینده بگیریم.

سدهای خوب و بد ایران کدام اند؟

آن طور که دائمی می گوید، با وجود نقدهای بسیاری که به صنعت سدسازی ایران وارد است، ما در کشورمان سدهای بسیاری را ساخته ایم که بسیار منطقی و قابل دفاع بوده اند، به نحوی که سدهای کرج، امیرکبیر، دِز و شهید عباسپور جزو سدهای قابل دفاع در ایران بوده اند که در سال های گذشته توانسته اند نقش مهمی در مدیریت منابع آبی کشور داشته باشند، جلوی وقوع سیل های شدید در مناطق مختلف را بگیرند و همچنین به تولید انرژی برق با استفاده از نیروگاه های برقابی کمک کنند.

معاون پیشین برنامه ریزی وزارت نیرو همچنین سد کارون 3 را از جمله سدهای مناسب ساخته شده در دوره دوم سدسازی مدرن در کشورمان دانست و گفت: سد کارون 3 از جمله سدهایی بوده که نه تنها کمک مهمی به تامین آب شهرهای زیادی در خوزستان کرده است، بلکه نقش مهمی در تامین برق این منطقه داشته و اگر ضوابط زیست محیطی پایین دست آن رعایت شود، عملا می توان گفت که این سد هیچ مشکلی نداشته است.

بنابراین به گفته قائم مقام پیشین وزیر نیرو، ما در ایران باید سدها را به دو دسته «خوب» و «بد» تقسیم کنیم، یعنی در مواقعی که ما براساس روش های علمی و مهندسی سد ساخته ایم، توانسته ایم سازه هایی را بنا کنیم که تا سال های سال به صنعت برق و آب کشور کمک کنند و جلوی وقوع سیل های شدید را بگیرند، اما متاسفانه ما بعضا سدهایی ساخته ایم که منجر به از بین بردن منابع آبی پایین دست و تخریب محیط زیست شده است.

وی در ادامه تاکید کرد: ما در سال های اخیر بیش از حد توان اکولوژیکی حوضه آبریز دریاچه ارومیه در این حوضه سد ساخته ایم که یکی از عوامل خشک شدن دریاچه نیز همین مساله بوده است. همچنین ما در فلات مرکزی ایران سدهای متعددی ساخته ایم که بسیاری از آنها حتی نتوانسته اند آبگیری مناسبی داشته باشند. همچنین سد گُتوند نیز جزو سدهایی است که مکان یابی مناسبی در هنگام ساخت آن انجام نشد و پیش بینی مناسبی درباره احتمال شوری آب در آن صورت نگرفت و به همین دلیل، سد گتوند را هم می توان جزو سدهای اشتباه ساخته شده در ایران توصیف کرد.

فشارهای سیاسی مقامات محلی؛ عامل ساخت سدهای اشتباه در ایران

دائمی با تاکید بر این که نباید خطاهای مهندسی به حساب نادرست بودن کلیت صنعت سدسازی کشور گذاشته شود، گفت: یکی از مهمترین دلایل تاسیس سدهای اشتباه در ایران، فشارهای سیاسی مسئولان محلی شهرهای مختلف بر دولت برای احداث این سدها بوده است. یعنی برخی نمایندگان مجلس، استانداران، فرمانداران و ... با فشار به دولت، توانسته اند مجوز و بودجه لازم برای احداث سدهای بسیاری را بگیرند که بیشتر آنها نتوانسته اند به اهداف تعیین شده خود دست یابند.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو در بخش دیگری از صحبت هایش به احداث سد زاینده رود در استان اصفهان در دهه 40 اشاره کرد و اظهار داشت: سد زاینده رود تنها سد بزرگی حوضه آبریز گاوخونی محسوب می شود که بیش از 50 سال است نقش بسیار مهمی در جلوگیری از وقوع سیلاب های عظیم در استان اصفهان دارد که توانسته به ذخیره سازی آب در این استان کمک کند. بنابراین می توان این سد را از مصادیق سدهای خوب در کشورمان دانست.

این پژوهشگر آب، بارگذاری بیش از حد منابع مصرف کننده آب در پایین دست سد زاینده رود را اشتباه بزرگ انجام‌شده در حوضه آبریز گاوخونی در دهه های اخیر دانست و عنوان کرد: سد زاینده رود، سد بسیار خوبی است که اهداف درستی دارد و طراحی آن بسیار خوب بوده است، اما نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که در مخزن سد زاینده رود حداکثر می توان به میزان 1.4 میلیارد متر مکعب آب ذخیره سازی کرد، اما در پایین دست این سد به میزان 5 تا 6 میلیارد متر مکعب منابع مصرف کننده آب بارگذاری شده است.

بارگذاری بیش از حد مصارف آبی، گاوخونی را خشک کرد، نه سد زاینده رود

این مدرس دانشگاه در همین راستا تاکید کرد: در زمانی که سد زاینده ساخته شد، یعنی وقتی که هنوز خشکسالی به این حد شدید نشده بود و ما با تبعات شدید ناشی از تغییرات اقلیمی درگیر نبودیم، در اسناد این سد آمده بود که سالانه حداکثر باید 2 میلیارد و 200 میلیون متر مکعب در پایین دست این سد آب مصرف شود، اما اکنون که هم خشکسالی تشدید شده است و هم تغییرات اقلیمی بیش از گذشته به منابع آبی ایران ضربه می زند، ما به اندازه مصرف 5 تا 6 میلیارد متر مکعب آب در سال در پایین دست این سد بارگذاری کرده ایم.

بنابراین به گفته معاون پیشین برنامه ریزی وزارت نیرو، مشکل اصلی حوضه آبریز گاوخونی و بی آب ماندن امسال کشاورزان شرق اصفهان، سد زاینده رود نیست، بلکه بارگذاری بیش از حد منابع مصرف کننده آب و به عبارت دیگر، سوء مدیریت منابع آبی در این حوضه است که منجر به آن شده که بخش زیادی از تالاب گاوخونی خشک شود و متاسفانه ما حتی در سال های اخیر در اراضی خشک شده تالاب گاوخونی نیز به کشاورزی پرداخته ایم.

وی در ادامه تاکید کرد: نه تنها در استان اصفهان، بلکه در بسیاری از دیگر نقاط کشور، سوء مدیریت منابع آبی، یعنی بارگذاری بیش از حد منابع مصرف کننده آب و عدم مدیریت مصرف آب، بسیار بیشتر از سدسازی به کاهش منابع آبی دامن زده است. یعنی وقتی ما بدون در نظر گرفتن محدودیت منابع آبی و اصل محدود بودن ذخایر آب موجود در سدها، اقدام به توسعه صنعت و کشاورزی و استقرار جمعیت بسیار زیاد در پایین دست سدها کرده ایم، طبیعی است که امروز با مشکل کم آبی مواجه شده ایم؛ مشکلی که ناشی از مدیریت ناصحیح ما بر منابع آبی مختلف است و نه احداث سدهای گوناگون.

نیاز به ارزیابی مجدد مصارف آب در پایین دست سدهای بزرگ کشور

دائمی معتقد است در شرایطی که امروزه با مشکل شدید کم آبی دست و پنجه نرم می کنیم و احتمالا این معضل در سال های آتی با تشدید تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی و افزایش میزان بروز پدیده خشکسالی، بیشتر هم خواهد شد، ما نیاز داریم که تمام سدهای ساخته شده در کشور را مجددا ارزیابی کنیم و ضمن تغییر منحنی فرمان برخی سدها، تمام سدهای اشتباه را از سر راه مدیریت منابع آبی کشور برداریم و دیگر از این سدها به عنوان ابزار مدیریت منابع آب استفاده نکنیم.

قائم مقام پیشین وزیر نیرو با تاکید بر این که اصلاح الگوی مصرف آب و کاهش بارگذاری ها در پایین دست برخی سدهای بزرگ از دیگر راهکارهایی است که حتما باید در آینده ای نزدیک اجرایی شود، گفت: ما حتما باید تجدید نظری بر منابع مصرف کننده آب موجود در پایین دست سدهای بزرگ کشور انجام دهیم.

همچنین به گفته معاون پیشین برنامه ریزی وزارت نیرو، ما نیاز داریم که یک بار دیگر، به ارزیابی اثرات زیست محیطی مربوط به سدهای گوناگون موجود در کشور بپردازیم و براساس این ارزیابی مجدد، تصمیمات جدیدی درباره حقابه های زیست محیطی موجود در پایین دست این سدها اتخاذ کنیم.

حق نداریم رودخانه ها را به بهانه توسعه اقتصادی خشک کنیم

دائمی در همین راستا تاکید کرد: مشکل مهمی که این روزها بسیاری از حوضه های آبریز ایران با آن دست و پنجه نرم می کنند، عدم تامین حقابه های زیست محیطی دشت ها، تالاب ها و رودخانه ها در پایین دست بسیاری از سدهاست. این در حالی است که ما حق نداریم که به بهانه توسعه صنعت یا کشاورزی، کاری کنیم که تالاب ها یا رودخانه ها خشک شوند و اکوسیسیتم مناطق مختلف که سهم نسل های آینده است، نابود شود.

این پژوهشگر آب ادامه داد: اگر ما تمام سدهای کشور را مجددا ارزیابی کنیم، قطعا به این نتیجه خواهیم رسید که برخی از آنها می توانند به فعالیت خود ادامه دهند، ولی ما نیاز داریم که تغییراتی در مدیریت منابع آب برخی سدها ایجاد کنیم و آن را با آب های زیرزمینی تلفیق کنیم تا بتوانیم این سدها را از حالت شکننده خارج کنیم، ضمن این که ما نیاز داریم که حتما برخی از سدهای اشتباه را از مدیریت منابع آبی کشور حذف کنیم.

وی در پایان تصریح کرد: منظور از حذف سدهای اشتباه این است که ما باید این سدها را از مسیر مدیریت منابع آبی مناطق مختلف کنار بگذاریم و راهکارهای دیگری را برای مدیریت منابع آبی آن مناطق پیدا کنیم. البته قطعا سدهای اشتباهی که پایین دست آنها جمعیت زیادی زندگی می کنند و تامین آب شرب این جمیت به وجود این سدها وابسته است، قابل حذف شدن نیست، ولی ما می توانیم با مدیریت مجدد منابع آبی پایین دست این سدها، کاری کنیم که این سدها حداکثر بهره وری آب را داشته باشند.