خشک شدن مهمترین رودخانه شمال شرق ایران/ آلاگل، آلماگل و آجی گل در حال تبدیل شدن به منشأ گرد و خاک + فیلم

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، وقوع بحران خشکسالی در دومین سال متوالی تقریبا همه مناطق ایران را تحت تاثیر قرار داده و این مساله در کنار سوء مدیریت منابع آبی و بارگذاری بیش از حد مصارف آبی در نقاط مختلف کشور، منجر به کاهش محسوس حجم آب در بسیاری از حوضه های آبریز ایران شده و خشک شدن رودخانه ها و تالاب های کشورمان را به همراه داشته است؛ اتفاقی که به طور نمونه در حوضه آبریز اترک ریز رخ داده و در دو سال گذشته نه تنها شاهد خشک شدن بخش های زیادی از رودخانه اترک بوده ایم، بلکه تالاب های سه گانه آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان نیز این روزها با بحران آب دست و پنجه نرم می کنند و در حال تبدیل شدن به منشأ گرد و خاک هستند. 

این نکته ای است که دکتر محمد عباسی، کارشناس آب و محیط زیست استان گلستان در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: رودخانه اترک که در گذشته یک رودخانه دائمی بود و اکنون متاسفانه به یک رود فصلی تبدیل شده است، از استان خراسان رضوی سرچشمه می گیرد و در ادامه به استان خراسان شمالی و سپس گلستان می رسد و مصب آن هم در خارج از ایران در کشور ترکمنستان قرار دارد و از آنجا وارد دریای خزر می شود. با توجه به کمبود پوشش گیاهی در حوضه آبریز اترک، این رودخانه دارای یک رژیم سیلابی است و عمدتا زمانی که بارش های شدیدی رخ می دهد، شاهد سیلابی شدن رودخانه اترک هستیم. 

وی افزود: متاسفانه از اواخر اردیبهشت 1401 شاهد خشک شدن کامل رودخانه اترک هستیم. یکی از علل وقوع این اتفاق، کاهش محسوس حجم بارندگی ها در حوضه آبریز اترک در بهار امسال است. البته زمستان 1400 شاهد بارندگی های مناسبی در این حوضه آبریز بودیم، اما به دلیل بارگذاری بیش از حد مصارف آبی بخصوص در بخش کشاورزی در بالادست رودخانه اترک و عدم تامین حقابه زیست محیطی، سه تالاب بین المللی استان گلستان یعنی آلاگل، آلماگل و آجی گل دچار بحران شده اند و در حال تبدیل شدن به منشأ ریزگردها هستند. 

نقش تغییرات اقلیمی در خشک شدن رودخانه اترک 

عباسی در بخش دیگری از اظهاراتش با اشاره به نقش تغییرات اقلیمی در افزایش سرعت خشک شدن رودخانه اترک گفت: گرمایش جهانی باعث شده است که رژیم بارش ها در حوضه آبریز اترک توزیع مناسبی نداشته باشد و این مساله، خشک شدن رودخانه اترک در بسیاری از روزهای سال را به دنبال داشته است؛ به نحوی که ما در بیش از 40 روز گذشته، شاهد وقوع بارش مناسب منجر به ایجاد روان آب در حوضه آبریز اترک نبوده ایم. 

این کارشناس محیط زیست گلستان ادامه داد: یکی دیگر از پیامدهای تغییر اقلیم برای رودخانه اترک، کاهش ذخایر برف در ارتفاعات لاله رویان شهرستان قوچان در خراسان رضوی به عنوان یکی از سرچشمه های اصلی این رودخانه است. البته این اتفاق صرفا مربوط به حوضه آبریز اترک نیست و متاسفانه وقوع پدیده زمین گرمایی بر اثر گرمایش جهانی، منجر به بالا رفتن خط دمایی برف در بسیاری از کوهستان های ایران شده که این مساله نقش مهمی در کاهش حجم آب رودخانه های کشورمان داشته است. 

عباسی درباره دیگر پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم بر حوضه آبریز اترک توضیح داد: گرمایش جهانی باعث بروز تغییرات حدی دمایی در بسیاری از مناطق ایران شده که این مساله نیز در کاهش محسوس حجم آب رودخانه ها از جمله در حوضه اترک تاثیر گذاشته است؛ به نحوی که حتی اگر ما در برخی روزهای زمستان شاهد بارش مناسب برف در ارتفاعات باشیم، با توجه به پدیده تغییرات حدی دما، ممکن است بخش زیادی از برف های تازه به علت افزایش شدید دما در روزهای بعد از بارش، آب شوند و نتوانند ذخایر برف مورد نیاز چشمه ها و رودخانه ها در فصول گرم سال را تامین کنند.

وی در ادامه تاکید کرد: اگر تغییرات حدی دما وجود نداشت و ذخایر برف در ارتفاعات قوچان به مرور زمان آب می شد، رودخانه اترک از یک جریان پایدار برخوردار می شد و مانند گذشته از نظر اکولوژیکی، یک رودخانه زنده و دائمی محسوب می شود. در چنین شرایطی، اترک می توانست علاوه بر تامین نیاز زیستمندان، منابع آب زیرزمینی حوضه آبریز خود را نیز تامین کند. بنابراین باید اذعان داشت که تغییرات اقلیمی، آثار سوء چندگانه ای را بر حوضه آبریز اترک وارد کرده که بسیاری از آنها غیرقابل جبران است. 

برداشت های اضافی کشاورزی به خشک شدن اترک دامن زده است 

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که صرفا مساله تغییرات اقلیمی و تبعات آن برای شمال شرق ایران منجر به خشک شدن رودخانه اترک نشده، بلکه سوء مدیریت منابع آبی، انجام برداشت های اضافی و بعضا غیرقانونی در حوزه کشاورزی، عدم رعایت الگوی کشت در بالادست رودخانه و عدم تامین حقابه زیست محیطی رودخانه اترک به روند خشک شدن این رودخانه دامن زده زده است. 

عباسی ضمن اشاره به این نکته، در تکمیل توضیحات خود درباره علل خشک شدن رودخانه اترک گفت: در شرایطی که در پاییز و زمستان امسال شاهد افزایش حدودا 40 درصدی بارندگی نسبت به سال گذشته بودیم، اما متاسفانه به دلیل برداشت مضاعف آب در بالادست رودخانه اترک، این بارندگی ها نتوانست جلوی خشک شدن این رودخانه را بگیرد. عمده بهره برداری های اضافی از منابع آب بالادست اترک نیز در بخش زراعی انجام می شود و این در حالی است که بعضا شاهد برداشت غیرقانونی آب با موتورپمپ‌های غیرمجاز کشاورزی و عدم رعایت الگوی کشت توسط کشاورزان در بالادست رودخانه هستیم. 

وی در ادامه تاکید کرد: ما باید برای حفظ شرایط طبیعی در تمام رودخانه های ایران از جمله اترک، تمام حوضه های آبریز را در قالب یک واحد برنامه ریزی ببینیم و خارج از دیدگاه های استانی به شرایط بارگذاری مصارف آبی و تخصیص منابع آب به بخش های مختلف هر حوضه آبریز توجه کنیم. این در حالی است که متاسفانه در بسیاری از حوضه های آبریز از جمله رودخانه اترک شاهد آن هستیم که وجود نگاه های بخشی و مدیریت جزیره ای، مانع از ایجاد تعادل در منابع و مصارف آبی آن حوضه آبریز می شود؛ اتفاقی که بخصوص در شرایط خشکسالی می تواند تبعات شومی را برای اقتصاد و محیط زیست حوضه های آبریز مختلف کشور از جمله اترک به همراه داشته باشد. 

تالاب های بین المللی گلستان در حال خشک شدن هستند 

عباسی در بخش دیگری از صحبت های خود به نقش خشک شدن رودخانه اترک در کاهش محسوس حجم آب تالاب های سه گانه استان گلستان اشاره کرد و گفت: شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان دارای سه تالاب بین المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر به نام آلاگل، آلماگل و آجی گل است که در دشت ترکمن صحرا قرار گرفته اند. این تالاب ها علاوه بر زیبایی های کم نظیر و پتانسیل های بالا برای جذب گردشگر، زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر محسوب می شوند و به دلیل شوری آب، محل مناسبی برای پرورش ماهیان آب‌شورزی دریای خزر به‌ویژه ماهی سفید و کپور هستند. بنابراین آبگیری تالاب های سه گانه گلستان علاوه بر حفظ محیط زیست، در اقتصاد حوضه آبریز اترک نیز بسیار موثر است.

این کارشناس محیط زیست گلستان ادامه داد: متاسفانه خشک شدن رودخانه اترک باعث ایجاد بحران شدید آب در سه تالاب آلاگل، آلماگل و آجی گل شده است و با توجه به این که این تالاب ها در شوره زار ترکمن صحرا قرار گرفته اند، قطعا خشک شدن تالاب های سه گانه می تواند منجر به تبدیل آنها به کانون ریزگرد در استان گلستان شود. این در حالی است که در ماه های اخیر با توجه به این که تقریبا هیچ گونه آب موثری از سوی رودخانه اترک وارد این سه تالاب نشده و حقابه زیست محیطی آنها نیز از سدهای بالادست تامین نشده است، متاسفانه شاهد آغاز فرآیند تبدیل شدن سه تالاب بین المللی استان گلستان به منشأ گرد و خاک بوده ایم. 

چگونه می توان اترک و تالاب های سه گانه را نجات داد؟ 

عباسی در بخش پایانی صحبت هایش درباره مهمترین راهکارهای برقراری جریان پایدار آب در رودخانه اترک و نجات تالاب های سه گانه استان گلستان گفت: رودخانه اترک در طول تاریخ به عنوان یک رودخانه دائمی شناخته می شد که در دوران خشکسالی فقط در برخی روزهای سال امکان کاهش حجم آب آن وجود داشت، اما متاسفانه در سه دهه اخیر شاهد آن هستیم که به دلیل از بین رفتن تعادل در منابع و مصارف آبی حوضه آبریز اترک و البته تشدید تاثیرات گرمایش جهانی، تعداد روزهای خشک رودخانه اترک سال به سال در حال افزایش است؛ بخصوص از سال 80 به این سو، مشاهده می کنیم که اترک وارد شرایط شکست شدید در میزان آبدهی خود شده است. 

این کارشناس محیط زیست گلستان ادامه داد: با توجه به کاهش محسوس ذخایر برف در ارتفاعات قوچان، اساسا شرایط برای پایدار نگهداشتن آب در رودخانه اترک بسیار دشوار شده است، اما در هر صورت، قطعا توسعه پوشش گیاهی در بخش های منتهی به حوضه اترک می تواند به پایدار شدن جریان آب در این رودخانه کمک کند؛ زیرا پوشش گیاهی می تواند در ایام پربارش سال، منابع آبی را به خود جذب کند و در ایام کم بارش، مانند یک سد زنده، آب ذخیره شده را رفته رفته وارد بستر رودخانه کند. 

وی در پایان تصریح کرد: توسعه پوشش گیاهی در حوضه آبریز اترک نه تنها می تواند به برقراری جریان پایدار آب در این رودخانه کمک کند، بلکه قطعا نقش مهمی در کنترل تبعات ناشی از تغییر اقلیم و سازگاری با شرایط کم آبی در این حوضه آبریز خواهد داشت. در سراسر جهان هم کارشناسان محیط زیست به این نتیجه رسیده اند که توسعه پوشش گیاهی، مهمترین راهکار مقابله با آثار سوء ناشی از گرمایش جهانی محسوب می شود.